Náttúrufræðingurinn - 1990, Blaðsíða 48

um áherslumun sé að ræða einkum er
varðar jarðfræðilega byggingu ýmissa
lághitakerfa og að sum lághitakerfi fái
a.m.k. hluta af varma sínum frá stað-
bundnum kvikuinnskotum.
NIÐURSTÖÐUR FYRRI
RANNSÓKNA
Gunnar Böðvarsson (1961) flokkaði
jarðhitasvæði á íslandi í lághita- og
háhitasvæði, en áður hafði hann
(Gunnar Böðvarsson, 1950) ritað
merka grein um eðli jarðhitans. Há-
hitasvæðin Iiggja í eða við jaðra gos-
beltanna, en lághitasvæðin í eldra
bergi, kvarteru og tertíeru. Gunnar
taldi, að varmagjafi háhitasvæðanna
væri kvikuinnskot, en að lághitinn
tengdist ekki kvikuvirkni. Síðari at-
huganir hafa rennt stoðum undir til-
gátu Gunnars um varmagjafa háhita-
svæðanna. Til dæmis hafa jarðeðlis-
fræðilegar athuganir sýnt að kvikuhólf
er á 3-7 km dýpi undir jarðhitakerfinu
við Kröflu (Páll Einarsson, 1978; Axel
Björnsson o. fl. 1979) (1. mynd). Bor-
anir á háhitasvæðum eins og Nesja-
völlum og Kröflu hafa leitt í ljós inn-
skotsberg á 1-2 km dýpi (t.d. Valgarð-
ur Stefánsson, 1981; Benedikt
Steingrímsson o.fl., 1986). Við kólnun
þessara innskota hlýtur varmi að hafa
streymt upp í hærra liggjandi jarðhita-
kerfi.
Hin virku háhitasvæði eru flest inn-
an virkra megineldstöðva. Athuganir
á slíkum eldstöðvum í kvarteru og ter-
tíeru bergi, þar sem rof hefur rist ofan
í þær, sýnir að innskot eru mjög al-
geng í rótum þeirra (Walker, 1963;
Annels, 1967; Guðmundur Ó. Frið-
leifsson, 1983). Yfir innskotunum er
berg ummyndað og gefa ummyndun-
arsteindirnar ótvíræða vísbendingu
um fornan háhita þar (Walker, 1963,
1966; Haraldur Sigurðsson, 1966;
Annels, 1967; Guðmundur Ó. Frið-
leifsson, 1983). Við kólnun innskot-
anna hefur varmastreymi myndað
jarðhitakerfi í berginu yfir þeim.
Alllöngu áður en Gunnar Böðvars-
son setti fram hugmynd sína um
flokkun jarðhitasvæða hafði Trausti
Einarsson (1937, 1942) sett fram líkan
til að skýra uppruna og eðli lághitans.
Síðar hnykkti hann á kenningu sinni
og útfærði nánar (Trausti Einarsson,
1966). Líkan Trausta felur í sér, að
lághitavatnið sé regnvatn að uppruna,
sem fellur á hálendi og rennur djúpt í
jörðu til láglendis, þar sem upp-
streymi verður. Vatnið hitnar á leið
sinni við streymi gegnum heitan berg-
grunn og nælir sér í hluta af þeim
varmastraumi sem leitar upp í gegnum
jarðskorpuna úr iðrum jarðar. Líkan
Trausta felur í sér, að lághitinn sé
stöðugt fyrirbæri (æstæður) og að lág-
hitasvæðin, sem einkum eru á lág-
lendi, séu uppstreymissvæði.
Um það leyti, sem Trausti setti fyrst
fram kenningar sýnar um eðli lághit-
ans, var sú skoðun ríkjandi, að jarð-
hitavatn sækti varma sinn til kviku og
vatnið sjálft væri frá kvikuvessum
komið, a.m.k. að hluta, en ekki regn-
vatn (t.d. Allan og Day, 1935; Barth,
1950). Þó höfðu áður komið fram hug-
myndir andstæðar þessum. Hague
(1911), sem fyrstur manna rannsakaði
jarðhitann í Yellowstoneþjóðgarðin-
um í Wyoming í Bandaríkjunum, setti
fram þá tilgátu, að jarðhitavatnið væri
regnvatn að uppruna, uppleystu efnin
í því komin úr grannberginu við út-
skolun, en að lofttegundin köfnunar-
efni væri ættuð úr andrúmsloftinu.
Áður hafði Bunsen (1847) komist að
hliðstæðri niðurstöðu um jarðhitann á
íslandi.
Eins og sést af 2. mynd er lághita
víða að finna í kvarterum og tertíerum
berggrunni hér á landi. í borholu við
Leirá í Leirársveit hefur mælst 175°
40