Náttúrufræðingurinn - 1990, Side 26

kælingu var vart unnt að skýra nema
með flutningi varma úr neðri hlutum
jarðskorpunnar upp til yfirborðs með
hræringu vatns (Sveinbjörn Björnsson
1980). Kælingin er það mikil að með
nokkrum rétti mætti kalla lághita-
svæðin kuldapolla í jarðskorpunni.
Gunnar Böðvarsson (1982 og 1983)
skrifaði tvær greinar þar sem hann fór
ofan í saumana á æstæða líkaninu og
bar það saman við þau gögn um jarð-
hitakerfi sem honum voru þá tiltæk.
Hann komst enn á ný að þeirri niður-
stöðu að gögnin stangist á við æstæða
líkanið og því verði að leita annarra
skýringa á uppruna lághitans. Að mati
hans er heildarvarmastraumur úr iðr-
um jarðar, sem nýst gæti til upphitun-
ar jarðhitavatns á lághitasvæðum, á
bilinu 5-10 gígawött (GW). Væntan-
lega nýtist aðeins brot af þessari orku
til að hita upp jarðhitavatnið. Heildar-
orka lághitasvæðanna, sem gefa frá
sér alls um 1800 1/s af heitu vatni, er
hins vegar um 0,5 GW (Guðmundur
Pálmason o.fl. 1985) og því hæpið að
varmastraumurinn nægi til að halda
jarðhitanum við um aldur og ævi.
Einnig er varmaorka stærstu lághita-
svæðanna langt yfir því sem unnt er
að skýra með æstæðu jafnvægi á milli
varmastraums og upphitunar grunn-
vatns. Ennfremur benti Gunnar á að í
æstæða líkaninu, þar sem vatn rennur
á miklu dýpi frá hálendi að jarðhita-
svæðum á láglendi, mætti búast við að
hiti í hverum og laugum væri í öfugu
hlutfalli við rennslið. Mælingar á hita-
stigi og rennsli sýna hins vegar hið
gagnstæða. Hitaferlar í djúpum holum
á jarðhitasvæðum sýna að staðbundin
hringrás vatns og flutningur á varma
að neðan upp til yfirborðs á sér stað í
ríkum mæli.
Gunnar setti fram nýja kenningu
um lághitakerfin, þar sem staðbundið
varmanám á sér stað í lóðréttum
sprungum, sem eru lokaðar neðan
ákveðins dýpis. Hræring vatnsins flyt-
ur varmann úr djúpberginu upp á við.
Kólnun bergsins veldur samdrætti og
sprungurnar opnast stöðugt dýpra.
Samkvæmt þessu líkani ræðst afl jarð-
hitasvæðis af því hve hratt sprungurn-
ar opnast. Til þess að skýra uppruna
vatnsins sem regn á hálendinu, í sam-
ræmi við samsætumælingarnar, benti
Gunnar á að vatnið geti verið aðrunn-
ið sem kalt grunnvatn á litlu dýpi og
runnið niður í sprungur í grennd við
jarðhitasvæðin.
A 2. mynd, sem tekin er upp úr
grein Gunnars Böðvarssonar (1983),
eru sýnd á einfaldaðan hátt þau tvö
líkön sem einkum hefur verið stuðst
við til þess að skýra innri gerð og eðli
lághitasvæða, þ.e. æstæða líkanið og
líkan Gunnars, sem kalla mætti
varmanámslíkanið til aðgreiningar frá
æstæða líkaninu.
Með auknum upplýsingum á síð-
ustu árum hefur stöðugt fleiri stoðum
verið rennt undir líkan Gunnars og
það hlotið hljómgrunn meðal margra
jarðhitamanna (Sveinbjörn Björnsson
og Valgarður Stefánson 1985, Axel
Björnsson o.fl. 1987, Stefán Arnórs-
son 1987). Stefán Arnórsson og Gunn-
ar Ólafsson (1986) rannsökuðu jarð-
hitakerfin í uppsveitum Borgarfjarðar
og Árnessýslu. Eeir telja eins og
Gunnar að meginaðrennsli jarðhita-
kerfanna geti verið grunnt í jörðu og
reifa þá hugmynd að það geti jafnvel
verið í ám á yfirborði. Þeir draga
einnig þá ályktun út frá efnainnihaldi
jarðhitavatns á Laugarvatni að nýleg
kvikuinnskot geti átt þátt í upphitun
þess og ræða þá möguleika á ný, eftir
nær hálfrar aldar hlé, að kvika geti átt
þátt í upphitun jarðhitavatns á fleiri
Iághitasvæðum á landinu þó engin
merki sjáist þess í efnainnihaldi vatns-
ins.
18