Náttúrufræðingurinn - 1990, Blaðsíða 42

Með tímanum fyllast því flestar glufur
í berginu af útfellingum og rennsli til
yfirborðs minnkar, jarðhitasvæðið
þéttir sig sjálft. Af og til verða jarð-
hræringar, sem opna meginsprungurn-
ar á ný og halda við rennslinu til yfir-
borðs. Jarðhræringarnar hafa hins
vegar lítil sem engin áhrif í þá átt að
opna glufur í jarðlagastaflanum um-
hverfis sprungurnar. Því einkennast
mörg lághitasvæði af tiltölulega opn-
um sprungum í annars afbrigðilega
þéttu bergi. Þetta kemur glöggt fram í
mælingum, sem gerðar hafa verið á
hljóðhraða í bergi á nokkrum jarð-
hitasvæðum. Þær sýna að í efri jarð-
lögum er hljóðhraði innan jarðhita-
svæðanna hærri og berg þar með þétt-
ara en utan þeirra (Olafur G. Flóvenz
og Karl Gunnarsson, óbirt gögn)
NIÐURSTÖÐUR
Frá því rannsóknir hófust á hverum
og laugum á íslandi hafa hugmyndir
um uppruna jarðhitavatns og eðli
jarðhitasvæða verið margar og mis-
munandi. Einkum hafa skoðanir verið
skiptar um rennslisleiðir jarðhita-
vatnsins og á hvern hátt það fær
varma sinn úr berginu. Flestir vísinda-
menn, sem rannsakað hafa jarðhita á
þessari öld hafa komist að þeirri nið-
urstöðu að jarðhitavatnið sé að upp-
runa regnvatn, sem nær að seytla
djúpt niður í jarðskorpuna. Þar hitnar
það og leitar síðan upp til yfirborðs í
hverum og laugum. Eldri hugmyndir
um að jarðhitavatn sé ættað úr kviku
eiga vart við rök að styðjast. Vegna
augljósra tengsla eldvirkni og jarðhita
á háhitasvæðum voru þó flestir þeirrar
skoðunar að hraunkvika eða kólnandi
innskot í jarðskorpunni væru einnig
meginhitagjafi lághitasvæða. Trausti
Einarsson (1942) hrakti þessa skoðun
með ítarlegum rannsóknum lauga á
Norðurlandi. Hann taldi að hinn stöð-
ugi varmastraumur úr iðrum jarðar
væri hitagjafi lághitasvæðanna og að
jafnvægi ríkti á milli hins almenna
varmastraums og upphitunar djúps
grunnvatnsstraums. Gunnar Böðvars-
son (1950) taldi hins vegar að þetta
æstæða líkan gæti engan veginn skýrt
afl stærstu lághitasvæðanna. Hann
Ieiddi líkur að því að jarðhitasvæðin
væru tímabundin fyrirbæri, sem tækju
upp varma úr nærliggjandi berglög-
um.
Miklar nýjar upplýsingar hafa feng-
ist um eðli lághitakerfanna á undan-
förnum árum. Nákvæm jarðfræðikort-
lagning í grennd við lághitasvæði hef-
ur leitt í ljós að jarðhitinn virðist
einkum vera tengdur virkum sprung-
um og brotalínum. Þetta virðist eiga
jafnt við um virku jarðskjálftasvæðin
sem eldri jarðmyndanir landsins, þar
sem jarðhræringa hefur lítt eða ekki
orðið vart síðustu aldirnar. Viðbrögð
jarðhitasvæða við langtíma vinnslu
sýna að lektargildi, sem notuð hafa
verið til þess að renna stoðum undir
■ æstæða líkanið um uppruna lághitans,
eru of há. Lítil lekt leiðir til þess að
grunnvatnsstraumur af hálendinu,
djúpt í jörðu, er of hægur til að skýra
það magn af heitu vatni sem flæðir til
yfirborðs á lághitasvæðunum. Hita-
mælingar í djúpum borholum á lág-
hitasvæðum sýna að bergið er mun
heitara ofan tiltekins dýpis en ætla
mætti út frá svæðisbundnum hitastigli,
en mun kaldara þar fyrir neðan. Þetta
verður vart skýrt á annan veg en að
staðbundin hringrás nemi varma neð-
an ákveðins dýpis og flytji hann upp í
efri jarðlög og til yfirborðs. Einnig
sýnir tilraun, þar sem sett var niður
kenniefni í jarðhitakerfi að Árbæ í
Ölfusi, að þar á sér stað mjög virkt
varmanám úr bergi og að hringrásin
er mjög hröð og staðbundin. Þessi
gögn eru í mótsögn við æstæða líkan-
34