Náttúrufræðingurinn - 1992, Page 14

er að stutt goshlé og eftirhreytur gosa
í Heklu stafi af spennumögnun af
þessu tagi. Þannig má líta á gosið 198f
sem eftirhreytur af gosinu 1980 og
gosið 1768 sem eftirhreytur af gosinu
sem stóð frá apríl 1766 til ágúst 1767
(Sigurður Þórarinsson 1968). í báðum
tilvikum lá gosið niðri í meira en hálft
ár áður en lokahrinan hófst.
Þegar gos hefst eftir stutt goshlé er
umframþrýstingur (kvikuþrýstingur
umfram minnsta berglagaþrýsting) að
öðru jöfnu lágur þar sem þróin hefur
ekki náð að endurhlaða sig nema að
hluta. Að auki nær mjög lítið af léttri
(súrri) kviku að myndast, við bræðslu
á jöðrum þróar og kristalsökk, á svo
skömmum tíma. I slíkum gosum nær
því lítið magn kviku að flæða úr
þrónni áður en þrýstingur í henni hef-
ur fallið svo mikið að gosrásin lokast.
Gos eftir stutt goshlé ættu því að vera
lítil að rúmmáli, sem er í góðu sam-
ræmi við gossögu Heklu.
Eftir langt hlé er meiri kvika í
þrónni en eftir stutt hlé og því verður
rúmmál gosefna mikið. Jafnframt
verður rúmmálsflæði kviku úr þrónni
meira, einkum í byrjun goss, bæði
vegna mikils umframþrýstings í
þrónni og þess að gosrásin verður
lengri og víðari en í kraftlitlum gos-
um. Reynslan hefur og sýnt að löng
goshlé fara á undan kröftugum gosum
með talsverðri sprengivirkni í byrjun,
jafnframt því sem rúmmál gosefna er
þá tiltölulega mikið.
GOSTÍÐNI HEKLU
Gossaga Hekiu, ásamt þeim upplýs-
ingum sem fengist hafa í gosum á
þessari öld, gerir kleift að setja fram
líkan af eldstöðinni. Bergfræðirann-
sóknir (Guðmundur Sigvaldason 1974,
Sveinn Jakobsson 1979) sýna að hraun
og gjóska úr Heklugjá og næsta ná-
grenni eru súr og ísúr (líparít og and-
esít). í ákveðinni fjarlægð frá Heklu-
gjá koma hins vegar einungis upp bas-
althraun, þótt gossprungurnar þar
tilheyri sama eldstöðvakerfinu. Þetta
bendir til þess að undir Heklukerfinu
sé lagskipt kvikuþró, þannig að létt
súr og ísúr kvika safnist við topp
þróar undir Heklu sjálfri en eðlis-
þyngri basaltkvika sé þar fyrir neðan
og efst undir jöðrum kerfisins (11.
mynd).
Við gos úr Heklugjá kemur kvikan
bara úr þeim hluta þróar sem er undir
Heklu sjálfri. Þar sem innan við þús-
undasti hluti kviku í þró flæðir úr
henni við gos er ljóst að aðeins allra
efsti hluti þróar veitir kviku til yfir-
borðs í Heklugosum og sá hluti inni-
heldur einungis súra og ísúra kviku. í
samræmi við þetta gýs Hekla sjálf ein-
göngu ísúru og súru hrauni og gjósku.
I þeim hluta þróar sem liggur undir
jöðrum Heklukerfsins er hins vegar
einungis basaltkvika til staðar og því
kemur basalt upp í gosum utan við
Heklu sjálfa. Lagskipting í þrónni
skýrir því breytileikann í samsetningu
gosefna innan Heklukerfisins.
Gostíðni Heklu á sögulegum tíma
hefur verið óvenju há, eins og fyrr var
vikið að. Að meðaltali hafa aðeins lið-
ið um 55 ár á milli gosa. Þessa miklu
gostíðni má skýra með þremur sam-
verkandi þáttum. Sá fyrsti er lega eld-
stöðvarinnar á mótum framsækins
rekbeltis (austurbeltisins) og brota-
beltis Suðurlands. Legan felur í sér að
Heklukerfið tekur á sig stóran hluta af
þeirri togstreitu sem tengist bæði
brotabeltinu og framsækna rekbelt-
inu.
Annar þátturinn er lögun þróarinn-
ar. Ýmsir þættir í jarðfræði Heklu-
kerfisins, svo sem lengd þess og
breidd, benda til þess að þróin hafi
lögun áþekka þeirri sem sýnd er á 10.
mynd. Líklegt er að lengd þróarinnar
156