Náttúrufræðingurinn - 1992, Blaðsíða 59

og Norður-Ameríku (1. mynd). Sum-
arkjörlendi hans eru túndrur og há-
fjöll. Fjallvákur gerir sér kvistahreið-
ur í klettum og árgiljum, en stund-
um í trjám og jafnvel á jörðu niðri.
Aðalfæða hans eru nagdýr, sérstak-
lega læmingjar (Lemmus) og stúf-
mýs (Microtus). Miklar sveiflur eru
í fjölda þessara nagdýra og eru stofn-
ar þeirra oft í hámarki þriðja eða
fjórða hvert ár. Varpárangur fjallváks
ræðst af þessu og þegar minnst er um
nagdýr verpur hann ekki (Hagen
1969).
Fjallvákur er farfugl. Evrópskir
fjallvákar dvelja á vetrum á Bretlands-
eyjum, í Danmörku, Suður-Skandin-
avíu og Mið- og Austur-Evrópu.
Haustfarið við Falsterbo hefst í byrjun
september og varir fram í nóvember,
hámark þess er í fyrri hluta október.
Hann cr kominn aftur á varpstöðvarn-
ar síðast í apríl og í maí.
Fjallvákar hafa sést 12 sinnum á ís-
landi:
1. Arnanes í Kelduhverfi, N-Þing, 4. maí
1950 (kvenf. ad RM1166). Jóhann
Gunnarsson.
2. Kvísker í Öræfum, A-Skaft, 16. maí
1965 (karlf. imm RM1167). Hálfdán
Björnsson. Fuglinn fannst 16. maí, þá
löngu dauður, og hefur líklega verið frá
haustinu 1964.
3. Heimaey, Vestm, september 1975
(karlf. imm einkasafn, bein RM7465).
Anonymus.
4. Fagrahlíð í Fljótshlíð, Rang, 29.-30.
apríl 1980 (kvenf. ad RM7865). GP og
KHS (1982), Ævar Petersen (1985).
Fuglinn náðist lifandi, var ataður
grúti.
Fjallvákur hefur sést 8 sinnum eft-
ir 1980: einn fannst dauður í júní, tveir
sáust að vorlagi (11. apríl og 18. maí) og 5
sáust að haustlagi (18. október til 6. nóv-
ember). Fimm af |ressum fuglum voru
á Suðausturlandi, einn á Norðausturlandi
og tveir settust á skip (GP og KHS 1983,
GP og EÓ 1984, 1985, 1989a, GP o.fl.
1991, 1992). Tveir þessara tjallváka eru
varðveittir á Náttúrufræðistofnun, fullorð-
inn karlfugl (RM9638) og ungur kvenfugl
(RM7506). Auk þess náðust tveir ókyn-
greindir ungfuglar, annar að hausti og
hinn að vori.
Allir dagsettir fundir eru frá fartíma
fjallváks, fjórir um vor (apríl og maí)
og fimm um haust (september til nóv-
ember).
Fjallvák er skipt í fjórar undirteg-
undir (Vaurie 1961b). B.l. lagopus
verpur frá Skandinavíu austur að
Yenisey, B.l. menzbieri í Austur-
Síbiríu, B.l. kamtschatkensis á Kamt-
sjatka og B.l. sanctijohannis í Norður-
Ameríku. Þessi skipting byggist á
stærð og lit. Fögruhlíðarfuglinn (nr. 4)
tilheyrir amerísku undirtegundinni
sanctijohannis (Ævar Petersen 1985).
Skálmörn (Hieraaetus pennatus)
Skálmörn er aðeins minni en fálki
(1. mynd). Hann verpur um sunnan-
og suðaustanverða Evrópu og í Mið-
Asíu allt austur til Kína. Skálmörn er
skógarfugl og gerir sér kvistahreiður í
trjám eða á klettasyllum. Hann veiðir
eðlur og spendýr sér til matar. í Evr-
ópu er skálmörninn algengastur á
Spáni, í Hvíta-Rússlandi, Rússlandi
og Ukraínu. Hann er farfugl, vetrar-
heimkynni hans eru í Afríku og á Ind-
landi. I Evrópu hefst haustfarið í önd-
verðum ágúst og varir fram í miðjan
október, hámark þess er seint í sept-
enrber. Vorfarið er í mars og apríl.
Skálmörn er einn þeirra fugla sem
ógjarnan ferðast yfir höf, t.d. fara evr-
ópskir skálmernir um Gíbraltarsund
og Bosporussund á leið til og frá vetr-
arstöðvum í Afríku. Með þetta í huga,
og einnig, hversu sjaldgæfur flækingur
hann er í Norður- og Vestur-Evrópu,
201