Samvinnan - 01.06.1968, Blaðsíða 27

armið hafi ekki smátt og smátt
orðið yfirsterkari? Er það ör-
nggt, að þátttaka í atvinnu-
rekstri á öllum þessum svið-
um þjóni enn hinum upphaf-
lega tilgangi? Hvaða hlutverki
gegnir samvinnuhreyfingin í
olíudreifingunni, svo að dæmi
sé tekið? Er hún þar að koma
á betri skipulagsháttum, með-
limum sínum og öllum almenn-
ingi til hagsbóta? Er hún vörn
gegn einokunarverðmyndun?
Eða starfar samvinnuhreyfing-
in í þessari grein hreint og
beint eins og hvert annað fyr-
irtæki? Ef svarið skyldi vera
hið síðastnefnda, hlýtur að
vera tómabært að kanna, hvaða
hlutverki samvinnuhreyfingin
geti gegnt í þessari grein, og
hvort hún eigi yfirleitt að
halda starfsemi sinni þar
áfram. Sams konar spurninga
mætti spyrja um margar aðrar
greinar. Á þátttaka samvinnu-
hreyfingarinnar í fiskvinnslu
og sölu sjávarafurða ennþá
rétt á sér? Eða er samvinnu-
hreyfingin með þessari starf-
semi að taka á sig ábyrgð á
atvinnu í vissum byggðarlög-
um, sem öðrum aðilum stæði
nær? Er heppilegt, að sam-
vinnuhreyfingin sjálf reki
bankastarfsemi? Ekki sízt er
þó e. t. v. ástæða til að spyrja,
hvort stjórn satmvinnufélag-
anna sé þannig fyrir komið, að
nauðsynlegt framtak geti not-
ið sin í allri þessari margvís-
legu starfsemi samfara viðun-
andi eftirliti. Þessum spurn-
ingum og öðrum sams konar
hlýtur að verða að svara í ljósi
þess, hver sé megintilgangur
hreyfingarinnar og eftir hvaða
leiðum þeim tilgangi verði náð
með hagkvæmustum hætti.
Margir samvinnumenn hafa
sjálfsagt litið svo á, að starf-
semi á mörgum sviðum styrkti
og efldi hreyfinguna í heild, að
meiðurinn yrði því sterkari
sem fleiri greinar spryttu á
honum. En er styrkurinn ekki
miklu frekar fólginn í góðum
vexti fárra greina, þeirra
greina þar sem megintilgangi
hreyfingarinnar verður bezt
náð og starfsaðferðir hennar
njóta sín bezt?
Enda þótt þannig megi
draga í efa, að samvinnuhreyf-
ingin eigi lengur þýðingar-
miklu hlutverki að gegna í
öllum þeim greinum, sem hún
nú fjallar um, getur þó jafn-
framt verið, að hún hafi að-
stöðu til að gegna sérstöku
hlutverki á nýjum sviðum. Eitt
slíkt svið er samvinna íslend-
inga við erlend fyrirtæki í
framleiðslu og sölu. Eins og
tækni- og viðskiptaþróun í
heiminum er háttað er aug-
Ijóst, að íslendingar muni á
næstu áratugum verða i vax-
andi mæli að leita samvinnu
við erlend fyrirtæki til þess að
verða aðnjótandi tæknikunn-
áttu þeirra og markaðsaðstöðu.
í þessu efni er samvinnuhreyf-
ingin sérstaklega vel í sveit
sett vegna tengsla sinna við
hliðstæðar hreyfingar í öðrum
löndum, auk þess sem þátt-
taka erlendra samvinnufyrir-
tækja í slíku samstarfi mundi
vafalítið mæta minni tor-
tryggni hér á landi en þátt-
taka einkafyrirtækja.
Hér að framan hefur margra
spurninga verið spurt um hlut-
verk samvinnuhreyfingarinnar
hér á landi. Þessar spurningar
hafa verið lagðar fram á
grundvelli þeirrar skoðunar, að
íslenzk samvinnuhreyfing eigi
þýðingarmiklu hlutverki að
gegna framvegis eins og hing-
að til. En þar sem þýðingar-
mikil mál eru annars vegar, á
ekki annað við en opinskáar
spurningar.
Jónas H. Haralz.
HANNIBAL
VALDIMARSSON:
TVÆR SYSTUR
Samvinnuhreyfing og verka-
lýðshreyfing eru alsystur, sem
eiga að styðja hvor aðra og
styrkja.
Verkalýðshreyfingin þjónar
því frumhlutverki að afla
teknanna — ákvarða tekju-
öflun hins vinnandi manns.
En þegar að því kemur,
hvernig breyta skuli ávöxtum
erfiðisins í lífsnauðsynjar,
kemur til kasta hinnar syst-
urinnar, samvinnuhreyfingar-
innar. — Og það er vissulega
ekkert hégómahlutverk held-
ur.
Það eru þessar félagshreyf-
ingar fólksins sjálfs, sem öllu
öðru fremur hafa byggt upp
efnahag alþýðustéttanna á ís-
landi eins og víðast annars-
staðar í vestrænum löndum —
þær hafa rutt alþýðu manna
brautina frá örbirgð til bjarg-
álna. Þetta gildir jafnt um
verkafólk sem sjómenn, bænd-
ur og iðnaðarmenn.
Mikill hluti gróðamöguleik-
anna í borgaralegu þjóðfélagi
byggist á því að geta fengið
vinnuafl fólksins á lágu verði
og grætt á því — og að geta
selt framleiðslustéttunum til
sjávar og sveita lífsnauðsynjar
þeirra á of háu verði — það er
að segja með gróða.
Þess vegna er það, að gróða-
öflin, eða afætuöflin, fjand-
skapast sífellt við verkalýðs-
hreyfinguna og samvinnu-
hreyfinguna. Örsök þess ligg-
ur nánast í augum uppi. —
Þær torvelda þeim afætustarf-
ið.
Ef verkalýðshreyfingin hefði
ekki náð styrk og þroska hér
á landi, væri vinnuaflið áreið-
anlega gróðaöflunum miklu
ódýrara en það þó er. — Það
er að segja: Kaupið væri
lægra, tekjur verkamannsins
minni, lífskjör hans stórum
lakari.
Sama er að segja um sam-
vinnuhreyfinguna. Áður en
samvinnuhreyfingin óx úr
grasi, voru verkamenn og
bændur ofurseldir erlendri og
innlendri skuldaverzlun. Þeim
var bókstaflega haldið í þræl-
dómsfjötrum skuldaáþjánar og
örbirgðar.
Afurðir bænda voru af þeim
hirtar fyrir hálfvirði eða tæp-
ast það, og fluttar úr landi
óunnar og illa verkaðar.
Á þessu sviði hefur bókstaf-
lega orðið bylting, síðan sam-
vinnustefnan tók að ryðja sér
til rúms. Samvinnufyrirtækin,
sem nú annast sölu og vinnslu
landbúnaðarafurðanna, eru
miklar þjóðþrifastofnanir.
Já, þegar ég nefni „stofn-
anir“, kemur mér það í hug,
að sú hætta vofir nú í vaxandi
mæli yfir fjöldasamtökum al-
þýðustéttanna, félagsmála-
hreyfingum eins og verkalýðs-
hreyfingu og samvinnuhreyf-
ingu, að missa smám saman
hin lífrænu, traustu tengsl við
einstaklinga samtakanna, og
storkna meir og meir í form-
um fyrirtækja, „stofnana“.
Slíkt er máske óumflýjanleg
þróun, en æskileg er hún ekki.
Ekki slæ ég heldur rýrð á
þjónustugildi kaupfélaganna,
sem um áratugaskeið hafa
annazt mikinn hluta vöru-
kaupa fyrir verkalýð kaup-
staða og kauptúna kringum
allt ísland, auk þess sem þau
sjá nálega allri bændastéttinni
fyrir nauðsynjum sínum.
Vissulega gegna þau geysi-
víðtæku og þýðingarmiklu
hlutverki í viðskiptalífi þjóð-
arinnar. — En það endurtek
ég: Þau verða að kappkósta
að varðveita tengslin við það
fólk, sem þau eiga að þjóna.
Halda samvinnuandanum við
lýði. Varast að einangrast og
verða „stofnanir“. Fari svo,
eru þau ekki lengur lifandi
greinar á hinum mikla sam-
vinnumeiði, sem breiða skal
lim sitt um allt ísland.
Það á að vera meginmunur
hlutafélaga og einkafyrirtækja
á verzlunarsviðinu annarsveg-
ar — og samvinnufyrirtækja
hinsvegar, að sú þjónusta, sem
þeim er ætlað að veita, er
ekki innt af hendi með gróða
fyrir augum.
Það skal vera meginregla,
að söluverði varanna hjá kaup-
félagi sé stillt í hóf, þó þann-
ig að verzlunarreksturinn geti
borið sig við eðlileg skilyrði og
fulla hagkvæmni í rekstri.
Það er grundvallaratriði í
verzlunarrekstri á samvinnu-
grundvelli, að hafi gróði mynd-
azt, þegar viðskiptin eru end-
anlega upp gerð og fé lagt
í nauðsynlega öryggissjóði, þá
skal afganginum skipt upp á
milli félagsmanna sem stofn-
sjóðsinnstæða, sem er persónu-
leg eign samvinnumannsins.
Með þessum hætti annast
kaupfélögin raunár vöruinn-
kaup og aðra þjónustu fyrir
félagsmenn sína fyrir sann-
virði. — Þetta er meginmun-
urinn.
Sé frá þessari grundvallar-
reglu horfið í framkvæmd,
mjókkar bilið mjög milli sam-
vinnufélags og einkafyrirtæk-
is. |
Einkaaðstaða — vitneskjan
um það, að kaupfélagsmenn-
irnir eigi ekki í annað hús að
venda — getur orðið voldugum
kaupfélagsstjóra hættuleg
freisting, sé hann ekki því
staðfastari samvinnumaður.
Og því er sízt að neita, því
miður, að til eru kaupfé-
lög, sem komin eru á villigöt-
ur og virðast hafa gengið af
samvinnuandanum dauðum.
Einnig eru þess dæmi, að for-
ustumenn samvinnufélaga
hafa látið þau ganga í Vinnu-
veitendasamband íslands.
Greiða þannig stórar fjárfúlg-
ur í herkostnað þeirra gegn
málstað verkamanna, en ætl-
ast samt til, að þau dragist
ekki inn í þær deilur, sem
verkalýðssamtökin eiga í við
Vinnuveitendasambandið.
En einmitt, þegar svo hefur
farið, reynir enn meir á fólk-
ið sjálft. Þá kemur til þess
kasta að vekja samhj álparand-
ann á ný — breyta „stofnun-
inni“ aftur í þj ónustusamtök
27