Samvinnan - 01.06.1968, Blaðsíða 35

ásir andstæðinga sinna fæla
sig frá slíkum umræðum. Það
versta fyrir hreyfinguna sjálfa
væri ef hún fjarlægðist fólkið
sjálft, uppruna sinn, og staðn-
aði í ekki allskostar heppilegu
horfi. Ef svo færi, hefði hins
gamla arfs samvinnumanna,
hugsjónar þeirra, ekki verið
gætt sem skyldi, með skynsam-
legri ávöxtun. Myndi þá vænt-
anlega skjótt halla undan fæti
fyrir hreyfingunni.
Björn Teitsson.
BALDUR ÚSKARSSON:
AÐ VERA
EÐA EKKI
i.
Ármenn íslenzkrar sjálf-
stæðisbaráttu beittu hvössum
geirum að hinni erlendu
verzlunaránauð. Grundvöllur
efnahagslegs sjálfstæðis var
að gera verzlunina innlenda.
Gáfaðir forystumenn bænda í
Þingeyjarsýslum brutu land
að sáðu í eigin akur sam-
vinnuhugsjóninni, sem fyrst
spratt upp hjá hinum nýju
undirokuðu stéttum, er urðu
til í kjölfar iðnbyltingarinnar
í Englandi.
Þrátt fyrir ríka einstaklings-
kennd íslenzkra bænda sáu
þeir að aðeins með samvinnu
voru þeir nógu sterkir til að
standast kaupmannavaldinu
snúning. Með henni gætu þeir
byggt upp fyrirtæki, sem færðu
þeim sanngjarnt verð fyrir af-
urðir og aðfengnar nauðsynj-
ar. Allar götur síðan hafa
bændur skilið manna bezt
mikilvægi samvinnunnar, enda
fengið allri sinni verzlun og af-
urðasölu samvinnuform.
íslenzku samvinnumennirnir
settu kaupfélögunum lög, að
erlendri fyrirmynd; þau voru
öllum opin, atkvæðisréttur
jafn, arði úthlutað eftir við-
skiptum. Kaupfélögin hér
höfðu frá upphafi þá sérstöðu
að vera bæði félög neytenda og
framleiðenda.
Árið 1902 var Samband ísl.
samvinnufélaga stofnað af for-
ráðamönnum Kaupfélags Þing-
eyinga, Norður-Þingeyinga og
Svalbarðseyrar. Síðan var
stofnað hvert kaupfélagið af
öðru, og Sambandið sjálft
færði út kvíarnar. í lok fyrra
heimsstríðsins voru kaupfélög
komin víðast hvar; Sambandið
orðið eitt öflugasta fyrirtæki
landsins og Samvinnuskólinn
stofnaður. Með sterkri stjórn
og ríkri samábyrgð komust
samvinnufélögin án stórra
skakkafalla gegnum heims-
kreppuna. Að henni lokinni
hófst timabil umfangsmikillar
uppbyggingar og stóð það allt
fram á þennan áratug.
Vöxtur og velgengni sam-
vinnufélaganna stöfuðu öðrum
þræði af ótrúlegri framsýni og
fyrirhyggju frumkvöðlanna.
Þeir hófu þegar öflugt fræðslu-
starf til að útbreiða sam-
vinnuhugsjónina og lögðu
ríka áherzlu á sem nánust
tengsl fólksins við félögin.
Jafnframt létu þeir fyrirtækin
eignast eigið fjármagn til
sjálfstæðrar uppbyggingar.
Samvinnuhreyfingin, sem
reyndist mikilvægasta vopnið
í baráttunni fyrir innlendri
verzlun, varð strax í byrjun til
ótrúlegra hagsbóta fyrir fé-
lagsmenn sína og efnahag
landsmanna almennt. Hún
réðst í stórframkvæmdir sem
voru einstaklingum um megn.
Um allt land urðu kaupfélögin
og Sambandið styrkustu stoðir
atvinnulífsins og tóku í sínar
hendur verkefnin, þegar aðrir
gáfust upp og hlupust á brott.
Samvinnufyrirtækin eru eign
fólksins sjálfs og afrakstur
þeirra og uppbygging á við-
komandi stöðum verða ekki
flutt neitt annað. Samvinnu-
félögin hafa ávallt verið í far-
arbroddi fyrir fjölbættum úr-
bótum og nýjungum í verzlun
og atvinnuháttum, enda hafa
þau ráðizt í margskonar fram-
kvæmdir auk verzlunar; svo
sem útgerð, iðnað, siglingar og
tryggingar.
II.
Á undanförnum árum hefur
samvinnuhreyfingin átt við
mikla erfiðleika að etja. Þótt
að hluta sé hér um að ræða
sömu erfiðleika og hjá öðrum
atvinnurekstri á íslandi kem-
ur einnig annað til:
Viðreisnarstjórnin, sem nú
hefur í næstum áratug haldið
„verndarhendi" sinni yfir bjóð
og fósturjörð, hefur frá upp-
hafi einkum talið tvo aðila til
vandræðabarna bióðfélagsins:
samvinnuhreyfinguna og
verkalýðshreyfinguna. Eitt
meginmarkmið forystuflokks
ríkisstjórnarinnar hefur ætíð
verið að koma SÍS og kaup-
félögunum á kné. Að þessu
hefur hann ötullega unnið með
ýmsum ráðum. Eðlilega hefur
þessi skæruhernaður aukið
mjög á rekstrarörðugleika sam-
vinnufélaganna. Auk þess hafa
veltuskattar á atvinnulífið og
innheimta söluskattsins lagzt
mun þyngra á samvinnufélög-
in en marga aðra, þar eð full-
yrða má að aðeins örfá fyrir-
tæki utan samvinnufélaganna
skili fullkomlega þessum skött-
um til ríkisins.
Ýmislegt fleira en rekstrar-
fjárskortur, skattabyrðar og
röng stjórnarstefna hrjá sam-
vinnuhreyfinguna. Hún á við
margvísleg innri vandamál að
glíma. Það eru hins vegar
vandamál sem hún getur sjálf
leyst, að minnsta kosti að
hluta, ef vilji er fyrir hendi.
Ég mun nú leitast við að varpa
ljósi á nokkur þessara innri
vandamála.
III.
1)
Samvinnuhreyfingin er fé-
lagshreyfing, sem aldrei má
losna úr tengslum við fólkið í
landinu. Tvo síðustu áratugi
hefur samt orðið sú þróun, að
afskipti félagsmanna af kaup-
félögunum eru mun minni en
áður og félagsmönnum hefur
ekki fjölgað, þrátt fyrir öra
fólksfjölgun í landinu. Orsakir
þessa eru ýmsar og liggja þær
bæði í breyttum þjóðfélags-
háttum og í því, að forystu-
hlutverk samvinnufélaganna í
verzlun hefur ekki verið eins
ótvírætt og áður. Auk þess
kemur hér efalaust einnig til
vanmat forráðamanna hreyf-
ingarinnar á ýmsu sem lýtur
að félags- og fræðslustarfi.
Sambandsfélögin hafa æ
meir fengið á sig svip vald-
stofnana í stað lífrænna félags-
heilda. Of lítil rækt hefur ver-
ið lögð við félags- og menn-
ingarmál, útbreiðslustarf og
erindrekstur. Forstöðumenn
fyrirtækjanna hafa á síðustu
árum, einkum vegna almennra
efnahagserfiðleika, staðnæmzt
í stundarsnatti á kostnað lang-
tímauppbyggingar, eins og
reyndar margir aðrir forstöðu-
menn í íslenzku atvinnulífi.
Þeir hafa nú mun minni tengsl
við félagsfólkið og hafa margir
hverjir einnig orðið ofhlaðnir
verkefnum, þar eð þeir sitja í
stjórnum ýmissa annarra fyr-
irtækja auk alls kyns nefnda:
Formaður sambandsstjórnar
er jafnframt forstjóri stærsta
kaupfélagsins; forstjóri SÍS er
sjálfur stjórnarformaður í
flestum dótturfyrirtækjum
Sambandsins og sinnir auk
þess öðrum vandasömum verk-
efnum. Á þennan hátt hafa
stjórnendur samvinnufélag-
anna orðið örfáir önnum kafn-
ir menn, sem umgangast að-
allega hverjir aðra, en hafa
nauman eða engan tíma til
endurnýjandi samskipta við
samvinnufólkið sjálft. Sam-
vinnuhreyfingin hefur hér
fallið í sömu gryfju og aðrir
að hlaða sem mest undir
sömu mennina, þannig að ekki
er grundvöllur til að sinna
einstökum verkefnum til fulln-
ustu.
2)
Ekkert er eins nauðsynlegt
fyrir samvinnuhreyfinguna
og að ná til æskufólksins.
Hún þarf á hverjum tíma að
eiga öflugan hóp ungs fólks,
sem stendur vörð um hana og
útbreiðir stefnu og hugsjónir
samvinnunnar meðal jafn-
aldra og vina. Samvinnuhreyf-
ingunni er lífsnauðsyn að fá æ
fleiri æskumenn til einlægrar
og einarðlegrar þátttöku. Á
þessu hefur hins vegar undan-
farin ár orðið mikill misbrest-
ur. Ein ástæða þess er, að
forráðamenn samvinnuhreyf-
ingarinnar hafa lítið sem ekk-
ert gert til að laða unga fólk-
ið til hennar. Eftir stuðningi
og styrk þess hefur lítt verið
leitað. Sú þróun hefur orðið í
samvinnufélögunum, að trún-
aðarmennirnir eru undantekn-
ingarlítið aldraðir menn, sem
skipað hafa þessar stöður ára-
tugum saman. Á aðalfundum
kaupfélaganna og Sambands-
ins er sömu andlitin að sjá
aftur og aftur. í stjórnum
samvinnufélaganna verða
menn yfirleitt ellidauðir. Það
er þó fjarri mér að kasta rýrð
á þessa öldunga, 'eldlegan
áhuga þeirra og ötult starf
fyrr og síðar, sem hefur skilað
samvinnuhreyfingunni miklu.
En við hinar öru þjóðfélags-
breytingar, sem orðið hafa á
íslandi og enn eiga sér stað, er
samvinnuhreyfingunni algjör
nauðsyn að efla til trúnaðar-
starfa menn með ný viðhorf
og nýjar hugmyndir og hæfi-
leika til að annast sífellda end-
urnýjun.
3)
Samvinnuverzlunin hefur
aldrei náð umtalsverðri fót-
festu í Reykjavík, þótt ef til
vill mætti undanskilja fyrstu
ár Kaupfélags Reykjavíkur og
nágrennis, sem stofnað var
1937. Félagsmenn þess voru
orðnir hátt á fjórða þúsund í
árslok 1941 og urðu flestir ár-
ið 1949 eða rúmlega 7 þús-
35