Samvinnan - 01.06.1968, Blaðsíða 32

um hefur íbúafjöldi Akureyr-
ar vaxið jafnt landsmeðaltali.
Hefur íbúafjöldi bæjarins ver-
ið nær réttir fimm hundraðs-
hlutar af íbúafjölda landsins
öll þessi ár.
Það er vitaskuld undirstöð-
um bæjarfélagsins, atvinnulíf-
inu, að þakka að vöxturinn
hefur verið svona tiltölulega
öruggur. Kjölfesta atvinnu-
lífsins hefur greinilega verið
traust, þvi það hefur þolað
bæði síldar- og síldarleysisár
án þess að bíða verulegt tjón.
Þáttur samvinnuhreyfingar-
innar í að skapa þessar
traustu undirstöðúr verður
vart ofmetinn. Fyrirtæki sam-
vinnumanna hafa ekki heldur
byggt á hinum stopula sjávar-
afla svo neinu nemi, og það er
að miklu leyti þeim að þakka
að segja má, að atvinnulíf
Akureyrar sé nú lengra kom-
ið frá því hirðingjastigi, sem
um of hefur einkennt islenzkt
atvinnulíf almennt.
Nú er mjög rætt um nýjar
leiðir til að jafna hagvöxt í
landinu á milli einstakra lands-
hluta, að tryggja jafnvægi í
byggðaþróun. í athugun eru
nýjar leiðir i aðgerðum ríkis-
valdsins til að ná þessu marki.
í þessu sambandi hefur mönn-
um orðið tíðlitið til Akureyr-
ar, sem talið er að sé eini
bær landsins, sem veitt geti
höfuðborginni eðlilega og
nauðsynlega samkeppni. Mark-
miðið er, að til Akureyrar geti
flutzt það fólk af Norðurlandi,
sem ella flytti suður, en frá
stríðslokum hefur Norðurland
lagt öðrum landshlutum til um
tíu þúsund manns. Ef þetta
tekst, verður fólksfjölgun á
Akureyri mun örari en und-
anfarið. Skilyrði þess er að
atvinnulíf bæjarins geti þró-
azt enn örar í framtíðinni en
það hefur gert síðustu árin.
Hlutur samvinnufyrirtækj-
anna í þeirri þróun getur ver-
ið, og þarf að vera, stór.
Bjarni Einarsson.
HELGI BERGS:
UM SKIPULAG
SAMVINNUFÉLAGANNA
Þeir sem fylgjast með sam-
vinnufélögunum í nágranna-
löndum okkar hafa á undan-
förnum árum verið vitni að
stórfelldari breytingum á fé-
lagslegu skipulagi og verzlun-
arháttum en átt hafa sér stað
á öðrum tíma í hundrað ára
sögu samvinnuhreyfingarinn-
ar. Þessar breytingar eru ekki
aðeins fólgnar í stækkun fé-
lagslegra og viðskiptalegra
starfseininga í því skyni að
laga þær að tæknilegum og
þjóðfélagslegum skilyrðum á
síðari hluta 20. aldar, heldur
er öllu frekar um að ræða al-
gert endurmat á þjóðfélags-
legri stöðu hreyfingarinnar,
markmiðum og stefnu, og
starfsháttum öllum.
Hér á landi mótaðist félags-
legur og viðskiptalegur grund-
völlur hreyfingarinnar á
fyrsta þriðjungi aldarinnar, og
þá mótaðist hann að sjálf-
sögðu af þeim þjóðfélagslegu
aðstæðum, sem ríktu. Þá var á
íslandi bændaþjóðfélag. Mikill
meirihluti þjóðarinnar bjó í
sveitum og fámennum kaup-
túnum. Viðskiptaleg viðfangs-
efni voru einkum þau að skipta
afurðum bændanna fyrir inn-
fluttar nauðsynjar, sem raun-
ar voru hvorki miklar né marg-
brotnar. í samgönguleysi þess
tíma var það ekki óeðlilegt, að
sérstakt kaupfélag væri stofn-
að í hverju kauptúni. Þá var
ekki komin til sögunnar sú
verkaskipting, sem nú er nauð-
synleg, enda viðfangsefnin
einföld og fábrotin, og kom
því ekki að sök þó félögin
væru smá.
Stærri félagsheildir
Á undanförnum áratugum
meðan stórfelldari breytingar
en nokkru sinni áður hafa átt
sér stað á atvinnuháttum og
búsetuskipan hérlendis hafa
samvinnufélögin verið læst í
þann skipulagsramma, sem
þeim var í upphafi sniðinn en
hæfir ekki lengur þeim skil-
yrðum, sem orðin eru. Það er
afleiðing af þessu — þó að
fleiri orsakir komi raunar til
— að mörg kaupfélög, og þá
einkum hin minni, eiga við
versnandi rekstraraðstöðu að
stríða. Dreifbýlið hefur verið
aðalstarfsvettvangur félag-
anna, en fólkinu þar hefur
sífellt verið að fækka og með
bættum samgöngum hafa við-
skiptamiðstöðvar eflzt, sem
þjóna stærri svæðum en áð-
ur var. Þannig hafa víða ris-
ið upp mjólkurbú, sem taka
afurðir frá miklu stærri svæð-
um en einstök kaupfélög ná til,
en í kjölfar mjólkurinnar
fylgja viðskipti af öðru tagi
til þeirra miðstöðva, sem vaxa
upp kringum mjólkurbúin.
Slátrun og meðferð sauðfjár-
afurða er eitt þeirra sviða, sem
tæknivæðingin hefur enn ekki
náð til, en það hlýtur hún að
gera á næstu árum. Liggja
þegar fyrir áætlanir, sem gera
ráð fyrir, að sláturhúsum í
landinu fækki úr 70—80 í 20
—30. En þegar sauðfjárslátr-
unin færist einnig saman á
fáa staði, mun verzlunin líka
gera það í ríkari mæli. Það
hefur verið að gerast og mun
halda áfram að gerast um fyr-
irsjáanlega framtíð, og við það
mun aðstaða minni kaupfélag-
anna enn versna. Á mörgum
þeim stöðum, sem mega þó
ekki með neinu móti vera án
þeirrar þjónustu, er þegar orð-
ið erfitt að halda uppi verzlun,
nema þá helzt í samvinnu við
og með stuðningi frá stærri
viðskiptamiðstöðvum.
Það þolir ekki langa bið, að
samvinnumenn geri ráðstaf-
anir til að taka félagslegum
afleiðingum af þessari þróun.
Félögin verða að stækka og
eflast. Minni félögin hljóta að
sameinast þeim stærri í sterk-
ari félagslegar og viðskipta-
legar heildir. Gerist þetta ekki
með skipulegum hætti, mun
lögmál frumskóganna koma
til sögunnar og útrýma þeim,
sem veikburða eru.
Aukin hagkvæmni
Stærri félagssvæði og fjöl-
mennari félög eru ekki aðeins
óumflýjanleg afleiðing þeirra
þjóðfélagsbreytinga, sem eiga
sér stað og hvorki er æskilegt
né mögulegt að stöðva eða
snúa við, heldur felur slík
breyting einnig í sér margvís-
lega möguleika til hagkvæm-
ari reksturs á öllum sviðum
starfseminnar. Kröfur nútím-
ans um sérhæfingu og verka-
skiptingu er ekki á færi lítilla
reksturseininga að uppfylla.
Dýrs og flókins tæknibúnaðar
á sviði afurðasölunnar, t. d. til
mjólkurbúa og nýtízku slátur-
húsa, er ekki á þeirra færi að
afla, en án hans verður fram-
leiðslan of dýr, hvað sem öðr-
um sjónarmiðum eins og kröf-
um aukins heilbrigðiseftirlits
o. þ. h. líður.
Sama er uppi á teningnum
á sviði vörudreifingarinnar.
Víða um heim eru einstakar
verzlanir smátt og smátt að
þoka sem sjálfstæðar rekst-
urseiningar og hverfa inn í
stórar verzlanakeðjur. Reynsl-
an hefur sýnt, að við nútíma-
skilyrði getur mikið áunnizt
við að reka margar verzlanir
saman, enda eru víða ekki skil-
yrði til þess — og sízt í strjál-
býlinu hér — að leysa verzl-
unarmálin með stórverzlunum
einum saman, þó það væri
sjálfsagt fræðilega hagkvæm-
ast þar sem því verður við
komið. Sameiginleg kerfisbund-
in innkaup fyrir margar verzl-
anir verða hagkvæmari og
cdýrari. Reynsla og vöruþekk-
ing nýtist fleirum. Vörubirgðir
geta verið minni og veltuhraði
meiri. Allt miðar þetta í þá átt
að þjóna viðskiptamönnunum
betur og ódýrar. Stórt kaup-
félag með margar búðir, jafn-
vel þó spölur sé á milli þeirra,
getur haft yfirburðastöðu fram
yfir lítið félag með eina litla
búð.
Kostnaðurinn við vöruflutn-
ingana innanlands er tilfinn-
anlegur liður í dreifingarkostn-
aðinum, sem vafalítið má
lækka verulega með bættu
skipulagi og aukinni nýtingu
flutningatækjanna. En jafn-
framt liggur það í augum uppi,
að þeim mun fleiri sem ann-
ast þessa flutninga og ráð-
stafa þeim, þeim mun erfið-
ara um allt skipulag; og þeim
mun meira flutningamagni
sem ráðstafað er af hverjum
einstökum aðila, þeim mun
auðveldara að tryggja góða
nýtingu flutningatækjanna.
Nú á tímum er bókhald og
skýrslugerð miklu veigameiri
þáttur í rekstri fyrirtækja en
áður var. Nú er ekki lengur
tahð viðunandi að gera upp
reikninga liðins árs einhvern-
tima á því næsta til þess að
sjá hvort út hefur komið tap
eða gróði. Nú er lögð áherzla
á rekstursbókhaldið, sem á
hverjum tíma sýnir stjórnanda
stöðu einstakra rekstursþátta
og er honum undirstaða þeirra
ákvarðana, sem hann þarf
daglega að taka. Slík skýrslu-
gerð eru nú auðveldari en áð-
ur vegna aukinnar tækni á
þessu sviði, en ekki heldur hún
nýtist mjög litlum rekstursein-
ingum. Hér er enn eitt dæmi
þeirrar sérhæfingar, sem nú
er orðin óhjákvæmileg nauð-
syn og kallar á reksturseining-
ar, sem séu nægilega stórar til
að geta komið henni við. Nokk-
ur kaupfélög eru nú farin að
færa bókhald sitt í skýrslu-
gerðarvélum Sambandsins og
hefur það gefið góða raun.
Vöxtur þéttbýlisins
Það, sem nú hefur verið
sagt, skal látið nægja að sinni
til rökstuðnings þeirri kenn-
ingu, að brýna nauðsyn beri
nú til að stækka félagseining-
arnar. En þjóðfélagsbreyting-
ar undanfarinna ára hafa
32