Samvinnan - 01.02.1971, Blaðsíða 30

framleiðslu sína til sölu, og aðstoð ríkis-
valdsins er af skornum skammti. íslenzk-
ur listamaður leikur þá einskonar Dr.
Jekyll og Mr. Hyde.
Tilvera listamannsins er háð því, að
markaður sé til staðar fyrir framleiðslu
hans. Þar eð listaverk eru orðnar vörur
sem eru keyptar og seldar, þá verður af-
leiðingin sú, að hann verður að keppa
við alla aðra listamenn um markaðinn.
Og hver er mælikvarðinn á framgang í
þessari samkeppni? Jú, salan, eins og á
öllum öðrum verzlunarsviðum. Framinn á
markaðinum hefur aðeins eitt gildismat,
gildi í peningum. Þvi það er ekki starf
listamannsins sem slíkt sem ákveður
stöðu hans, heldur er það framinn. Hin
svokallaða róttæka list, sem eitt sinn
var tákn andstöðu og frelsis, hefur, iafn-
framt því að hafa sigrað, breytzt í tákn
fyrir sjálfan framann. Tilhneigingin að
meta gildi listarinnar í peningum í þess-
ari stöðu er ekki einungis hætta, heldur
raunveruleikinn. Öll önnur möt af hálfu
þjóðfélagsins hafa fallið brott.
Góður verzlunarmaður, sem á vörur á
lager, situr ekki með krosslagðar hendur,
heldur reynir eftir mætti að hafa áhrif á
markaðinn, svo að forsendur skapist fyrir
vörur hans. Einfaldasta lausnin til að
halda markaðinum vakandi og halda við
sölunni er að kynna ekki ólikar skoðan-
ir á sama tíma, heldur ólíkar tegundir á
mismunandi tímum, sem þýðir að nýj-
ungar leysa af hólmi hver aðra. Hér má
vissulega finna margt sem svipar til
bílaframleiðslunnar. Eitt mikilvægasta
atriðið til að auka áhuga kaupanda er
að skipta stöðugt um og endurnýja fyrri
gerðir. Nýja gerðin lokkar viðskiptavin-
inn til að kaupa nýjan bíl oftar. Það er
nefnilega sagt, að nýja gerðin sé mun
betri en sú gamla. En i rauninni, eins og
allir vita, eru nýjungarnar ekki þungar
á metunum. Hið nýja felst aðallega í
umbúðunum, og þar fyrir innan er sami
gamli bíllinn sem af ásettu ráði er byggð-
ur þannig að hann dugar aðeins vissan
tíma. Á listamarkaðinum er endurnýjun-
in hröð, og listin hefur einnig innbyggt
slitlag.
Listin er eða ætti að vera tæki fyrir
manninn til að tjá sig, gera hugmyndir
sínar að veruleika og auka möguleika
sína sem manneskja. Það er þess vegna
sem margir leita inn á svið listar. Hún er
í þeirra augum frelsi. Listin hefur með
öðrum orðum orðið griðastaður fleiri og
fleiri í þjóðfélagi sem þeir eiga erfitt með
að lifa í. En hve margir ætli séu meðvit-
andi um þau skilyrði sem eru til staðar?
Hver og einn, sem kemur út úr lista-
skóla, verður að trúa því að hann geti
spj arað sig, sýnt að hann er úthaldsbetri,
gáfaðri og sterkari í samkeppninni.
Tvennt getur komið fyrir. Honum getur
tekizt í samkeppninni. Afleiðingin verður
sú að hann verður innrammað stöðutákn.
Hitt getur líka hent, að honum mistakist.
Afleiðingin verður sú, að enginn sér
hann.
En litum á verðvæðinguna frá sjónar-
miði listamannsins. Sérhver listamaður
leitar eftir einhverju mati á gildi verka
sinna. Þau þjóðfélög hafa verið til, sem
hafa veitt listamanninum þessa vitn-
eskju, sem hefur staðið í hlutfalli við
notagildið eða getu hans til að uppfylla
fyrirfram ákveðið hlutverk. Eini mögu-
leikinn, sem listamaðurinn hefur i dag
til að öðlast slíkt mat á verkum sinum,
er að sigra i samkeppninni, þar sem að-
eins tvennt kemur til greina, vinna eða
tapa. Framinn er sönnunin um hið list-
ræna gildi. Peningarnir laun hans og eina
forsendan fyrir þjóðfélagslegri stöðu
hans, sem ákvarðast einungis af því verði,
sem er á verkum hans.
V.
Eins og áður er sagt hefur listaverka-
salan orðið sterkasti tengiliðurinn milli
listarinnar og fólksins. Hún framkvæmir
úrvinnsluna, og með því má segja að hún
hafi óbein áhrif á þróunina. Hún hefur
auk þess bein áhrif á afstöðu fjölmiðla og
blaða, og fyrir augu gagnrýnenda og al-
mennings kemur síðan sú úrvinnsla sem
listaverkasalan gerir. Á grundvelli þess-
arar úrvinnslu eru hin fagurfræðilegu
lög skrifuð. Gagnrýni hefur fengið það
hlutverk að útskýra eða túlka, og skýr-
ingum hennar er dreift í bókum og tíma-
ritum. Að þessu leyti eru lönd sem liggja
utan landamæra listaverkaverzlunarinn-
ar, eins og t. d. ísland, háð i mati sínu
þeim grundvelli sem hún skapar.
Listaverkasalan getur einnig beitt
þvingunum og haft þannig bein áhrif á
þróunina. Ef til að mynda listamaður
breytir um stíl, getur það hent að lista-
verkasalinn bendi honum á að slíkar
myndir geti hann ekki selt og enn sé
nægur markaður fyrir þær myndir sem
hann málaði áður. Vissulega hefur lista-
verkasalinn rétt til að missa áhuga á
listamanninum. Það liggur í eðli verzlun-
ar að vera trúlaus á þennan hátt, að
fleygja þvi fyrir borð sem ekki selst. En
það gefur um leið bendingu um, á hvaða
grundvelli úrvinnslan fer fram. Þá vakn-
ar sú spurning, hvort annað úrval sé
fyrir hendi, eða hvort allir hafi sömu
möguleika á að koma verkum sínum á
framfæri.
Fræðilega er það vissulega svo, að
næstum allir hafa möguleika til að sýna
verk sín. En það sem skiptir meginmáli
er, hvar verkin eru sýnd. Gott dæmi sem
hér mætti nefna til skýringar er sænski
listamaðurinn O. Fahlström, (sem Tor-
sten Bergmark getur um í viðtali í
Palletten 1967). Ferill hans er samnefnari
fyrir fjöldann allan af listamönnum. Þeg-
ar Fahlström sýndi og starfaði í Sviþjóð,
vöktu verk hans litla athygli. Þá komst
hann í samband við listaverkasalann
Sidney Janes sem hóf sýningar á verkum
hans i sýningarsal sínum, einum hinum
stærsta og virtasta í New York. Auk þess
tryggði hann honum að getið væri um
hann í listaverkabókum og listatímarit-
um. Með öðrum orðum, O. Fahlström
hafði tryggt sér frægðina. Það hafði til
að mynda þær afleiðingar, að hann naut
nú mikillar viðurkenningar í Svíþjóð og
var valinn til að vera fulltrúi Svía á
Bíennalnum í Feneyjum 1966. En hvert
hefði nú orðið hlutskipti Fahlströms ef
S. Janes hefði ekki fengið áhuga á verk-
um hans? Þá hefði hann verið dæmdur
til að ná til minni hóps eða smærri mark-
aðs. Þar eð vald listaverkasalanna er
það miðvætt.
Hver skyldi nú vera ástæðan fyrir því
að hinn alþjóðlegi listaverkasali fékk
áhuga á verkum Fahlströms? Nú var það
ekki svo, að hann hefði skapað sér nokk-
urt nafn eða ætti stóran hóp aðdáenda.
Gæti það ekki einfaldlega verið svo, að
listaverkasalanum hafi fundizt verk hans
áhugaverð eða einfaldlega góð? En frá
hvaða sjónarmiði? Listaverkasalan er
fyrst og fremst verzlun, og Fahlström er
sjálfstæður popp-listamaður, sem þá var
einnig nýjasta nýtt. Jafn sjálfstætt vöru-
merki og verk Fahlströms hafa mundi
vekja áhuga listaverkakaupenda. Með
öðrum orðum, verk Fahlströms voru góð
frá því sjónarmiði, að til var markaður
fyrir þau.
VI.
Eftir þvi sem markaðskerfið þróast,
verður framleiðslan að lokum háð þeim
markaðsaðstæðum sem listaverkasalinn
skapar. Hnepptur i þetta kerfi, sem er hin
eina trygging fyrir lífsafkomu hans, er
listamaðurinn varnarlaus. Markmið hans
er að framleiða fyrir markaðinn ákveðna
verzlunarvöru í vöruskiptakerfi, þar sem
ekki þörfin heldur ágóðinn er aðaldrif-
krafturinn. Á síðustu tímum hefur mátt
sjá breytingar í átt til verksmiðjukerfis.
Listamaðurinn gerir prótótýpu (frum-
mynd) sem síðan er hafin á fjöldafram-
leiðsla. Það má skoða þessa breytingu
sem aðlögun að neyzluþjóðfélaginu. Þeir
einstaklingar, sem geta greitt hinar gif-
urlegu upphæðir fyrir listaverk, verða
ávallt færri og færri, og tilvera lista-
verkasalanna er komin i voða. Þess vegna
verða þeir að snúa sér til stærri hóps,
venjulegra launþega. Hvert eintak er
ódýrt, og upplögin eru stór, svo að sem
flestir geti keypt. Upprunalega verkið
heldur eftir sem áður sínu gildi. Það er
sjálf uppgötvunin, gerð fyrir þá sem hafa
efnahagslega getu til að eignast hana.
Eftirprentanir dreifast meðal margra, og
þetta er kallað „list til almenningsnota",
aukið „listrænt lýðræði". í rauninni er
þetta ekki annað en breyting á fram-
leiðslukerfinu, er aðlagar sig markaðs-
breytingum.
Listaverkaverzlunin sjálf sem einstakt
fyrirbrigði er vissulega ekki rótin að sam-
keppniskerfinu. Listaverkaverzlunin er
einungis tákn kapítalísks hagkerfis og
hefur orsakað, að listin lýtur sömu lög-
málum og hver önnur markaðsvara. Sam-
keppniskerfið sem listaverkasalan skapar
ákveður úrvinnsluna og takmarkar
möguleika okkar til vals. Sigurinn í úr-
vinnslunni er metinn í peningum og er
tákn um gildi hans. Listamaðurinn er
einskis virði, hvernig sem hann er, fyrr
en hann hefur öðlazt þennan frama. All-
ar aðrar leiðir eru lokaðar; framundan
er aðeins samkeppnisvegurinn.
Heimildir:
Torsten Bergman: Konst, Klass, Kapital, Rapporter och
resonemang om konstens villkor.
Torsten Bergman: Kampen om Rummet.
Bo Lindvall: Barokens epok.
Axel Romdahl: Det moderna máleriet. 4
26