Samvinnan - 01.02.1971, Blaðsíða 38

Umhverfiseyðingin
Orðin umhverfi, umhverfisvernd og
umhverfiseyðing nota ég vegna skorts á
öðrum betri. Orðin náttúra og náttúru-
vernd hafa, að því er mér virðist, hlotið
allsérstæða og þrönga merkingu í is-
lenzku, sem gerir notkun þeirra óheppi-
lega. Orðið umhverfi er því notað hér
sem þýðing á enska orðinu „environment“
og sænska orðinu „miljö“. Þannig fær
orðið ákaflega víða merkingu; það nær
yfir land, vatn og loft, gróður og lif á
landi, í sjó og í vötnum, ásamt hinu ólíf-
ræna umhverfi mannsins: hús og götur,
borgir og bæir o. s. frv.
Umræður manna um verndun um-
hverfisins á íslandi hafa mér oft virzt
allundarlegar. Ýmsir, sem um þessi mál
hafa rætt opinberlega og varað við um-
hverfiseyðingunni, hafa verið stimplaðir
,,náttúruverndunarmenn“ á sama hátt og
menn eru stimplaðir kommúnistar eða
ribbaldar. Er mér nær að halda, að meðal
sumra íslenzkra stjórnmálamanna gangi
náttúruverndunargrýlan næst kommún-
istagrýlunni að vinsælum. Hið versta í
þessu máli er þó, að verndun umhverfis-
ins er langoftast bendluð við ihaldssemi;
þeir sem vilja reyna að halda umhverfis-
eyðingunni i skefjum eru sakaðir um að
berjast á móti öllum breytingum, gegn
„eðlilegum framförum“, gegn „þróun-
inni“. Mergurinn málsins er samt sá, að
þær breytingar, sem barizt er gegn, eru
langt frá þvi að vera „eðlilegar“; „þróun-
in“ er ekkert yfirnáttúrlegt afl, sem ekk-
ert verður við ráðið; þróunin verður til af
mannanna völdum og er stjórnað af
þeim. Þróun merkir ekkert annað en þær
breytingar, sem verða á ákveðnum tíma;
og breytingum, sem verða á efnahagslífi
eða atvinnulífi — þar með talin iðnvæð-
ing — er að miklu leyti og oft að öllu leyti
unnt að stjórna, og þeim ber að stjórna.
Við íslendingar eigum því láni að
fagna, að íslenzkur iðnaður er tiltölulega
skammt á veg kominn. Þetta segi ég ekki
vegna einhverrar íhaldssamrar andstöðu
við iðnað í sjálfu sér, heldur vegna þess
að ekkert bendir til, að íslendingar hefðu
haft — og hafi — meiri skilning á stjórn-
un iðnaðarins en aðrar vestrænar þjóðir.
Þær „eðlilegu framfarir", sem hafa átt
sér stað meðal iðnaðarþjóðanna, hafa
valdið gifurlegri röskun á umhverfi
manna. Verksmiðjureykur mengar loft og
land. Verksmiðjuúrgangur mengar sjó og
vötn og spillir gróðri og dýralífi; sömu
sögu er að segja um úrgang frá stórborg-
um og þéttbýlum svæðum og reyk frá
íbúðarhúsum. Andrúmsloftið er mettað
reykjarsvækju og bensinstybbu frá bílum
og vélum. Gegndarlaus notkun skordýra-
eiturs hefur valdið stórkostlegu tjóni á
dýra- og jurtalífi. Þetta og miklu meira
kalla menn mengun og eyðingu umhverf-
isins. Eyðingin er margs konar og mis-
munandi mikil. Stundum er mengunin
aðeins til óþæginda; stundum eyðir hún
„aðeins“ jurta- og dýralífi; stundum er
mengunin svo mikil og eituráhrifin svo
mögnuð, að lifi manna er stórkostleg
hætta búin. Alvarlegust eru heildaráhrif-
in — að gripið hefur verið inn í hringrás
náttúrunnar á þann hátt, að allt líf á
jörðinni er í voða.
Á íslandi gætir mengunaráhrifa litið
miðað við önnur Vesturlönd. Við mengun
annarra þjóða geta íslendingar lítið ráð-
ið, og skal það ekki rætt hér. En íslend-
ingar geta ráðið sinni eigin mengun.
Ennþá geta íslendingar státað af nokk-
urn veginn hreinu andrúmslofti, góðu
drykkjarvatni og ætum fiski. En mörg
merki mengunar og umhverfiseyðingar
má þó sjá. Bilar spilla andrúmslofti
Reykvíkinga, álverksmiðjan spýr flúor-
blöndnum reyk yfir Hafnfirðinga og eyðir
gróðri í nágrenni bæjarins, og nýjar
rannsóknir nokkurra Svía við Mývatn
benda til að stóraukið þéttbýli og kísil-
gúrverksmiðja eigi mikinn þátt í að eyða
fiski og fuglalífi.
Augljóst er, að iðnaðurinn á langmesta
sök á menguninni og spillingu umhverfis-
ins. En ekki hefur allur iðnaður jafn ill
áhrif, og auðvitað má alltaf draga úr eða
koma með öllu í veg fyrir mengun og um-
hverfiseyðingu. Óhjákvæmilegt er, að
á íslandi verði tekin upp mjög ákveðin
stefna í umhverfisvernd, sem hafi það að
takmarki að koma í veg fyrir spillingu
umhverfisins. Að mörgu leyti gætum við
stuðzt við reynslu annarra þjóða, en það
nægir samt ekki. íslendingar eru í þeirri
sérstöku aðstöðu, að iðnaðurinn er
skammt á veg kominn og hefur enn sem
komið er valdið tiltölulega litlum
skemmdum. íslendingar eiga því hægt
með að haga þannig iðnvæðingunni, að
umhverfiseyðandi áhrifum verði haldið í
lágmarki; m. ö. o. við getum einbeitt
okkur að því að koma i veg fyrir, að iðn-
aðurinn valdi skemmdum á umhverfinu,
og þurfum einungis að eyða litlum kröft-
um í að bæta orðinn skaða.
Við framkvæmd iðnvæðingar þarf að
taka tillit til tveggja meginatriða. í fyrsta
lagi, hvaða iðnaður skuli rekinn, og í
öðru lagi, hvaða framleiðsluaðferðum
skuli beitt. Iðnaðinn og framleiðsluað-
ferðirnar þarf að velja þannig, að áhrifa
á umhverfið gæti sem minnst. Hagfræðin
útskýrir umhverfisspillinguna sem ákveð-
inn kostnað. Við núverandi aðstæður vel-
ur einkafyrirtæki sér framleiðsluaðferðir
þannig, að framleiðslukostnaður fyrir-
tækisins verði sem minnstur. Iðnaðar-
framleiðsla hefur hins vegar í för með
sér ýmsar aukaverkanir, sem stafa af
framleiðslunni og hafa áhrif á aðra fram-
leiðslu og önnur verðmæti. Þessar auka-
verkanir hafa margs konar áhrif á um-
hverfið; verksmiðjan gefur frá sér reyk,
sem mengar andrúmsloftið; úrgangi
verksmiðjunnar er hleypt í sjó, ár eða
vötn og veldur mengun; reykurinn og úr-
gangurinn innihalda e. t. v. eiturefni,
sem eyða gróðri og dýralífi o. s. frv. Allar
þessar aukaverkanir má líta á sem ákveð-
inn kostnað, sem lagður er á þjóðfélagið,
þar eð náttúruauðlindir í formi hreins
lofts og vatns, gróðurs og dýralífs, sem
menn áttu aðgang að og voru hluti af
því sem við nefnum lífskjör eða velmeg-
un, eru ekki lengur til staðar. Þessi kostn-
aður er oft ill- eða ómælanlegur, en
raunverulegur engu að siður. Þegar þessi
aukakostnaður þjóðfélagsins af fram-
leiðslunni er lagður við þann kostnað,
sem þjóðfélagið hefur þegar af iðnaðin-
um, vegna hagnýtingar hans á hráefni,
vinnuafli, fjármagni o. s. frv. og kallaður
er framleiðslukostnaður fyrirtækisins,
fæst heildarþjóðfélagskostnaður fram-
leiðslunnar.
Augljóst er nú, að með tilkomu auka-
verkana iðnaðarins verður framleiðslu-
kostnaður fyrirtækisins minni en kostn-
aður þjóðfélagsins af framleiðslunni.
Vandamálið — að eyða hinum skaðlegu
aukaáhrifum iðnaðarins — er því að gera
einkaf ramleiðslukostnaðinn j af nháan
þjóðfélagskostnaðinum, eða með öðrum
orðum láta fyrirtækið bera hinn raun-
verulega kostnað framleiðslunnar.
Þetta má gera með tvennu móti. f
fyrsta lagi má með lögum og reglugerðum
og opinberu eftirliti koma í veg fyrir hin
skaðlegu áhrif framleiðslunnar. Þannig
er hægt að þvinga verksmiðjur til að setja
hreinsitæki á skorsteina, banna að úr-
gangi sé hleypt í ár og læki o. s. frv. Þá
má setja reglur um leyfilegan hávaða frá
verksmiðjum, um staðsetningu og útlit
verksmiðja, umgengni og þrifnað á verk-
smiðjulóðum.
í öðru lagi má leggja sérstakan skatt á
aukaverkanirnar. Fyrirtækið væri þannig
þvingað með skattaálögum til að greiða
fyrir þær skemmdir, sem framleiðslan
hefur í för með sér. Vissulega hefur þessi
aðferð enn sem komið er ýmsa erfiðleika
í för með sér, þar sem ekki hefur enn
tekizt að finna heppilegar aðferðir til að
meta til fjár skemmdirnar af aukaáhrif-
unum. En framfara á þessu sviði er vissu-
lega að vænta, og engin ástæða er til að
ætla, að þetta vandamál verði ekki leyst
á næstu árum. Má þá telja líklegt, að bezt
verði að beita báðum aðferðunum í sam-
einingu, að ýmist verði reglugerðum beitt
eða skattlagningu, eftir þvi hvað hentar
bezt hverju sinni.
Sem dæmi um þetta má taka álverk-
smiðjuna og þá mengun sem af álfram-
leiðslunni stafar. Aukaáhrifin frá ál-
verksmiðjunni eru m. a. reykurinn, sem
álverksmiðj an gefur frá sér. Reykurinn
veldur flúoreitrun, sem getur eytt gróðri
og eitrað gróður, auk þess sem flúorinn
getur eitrað drykkjarvatn og er þannig
mjög hættulegur mönnum og dýrum. Sá
kostnaður, sem þjóðfélagið verður nú að
bera vegna flúoreitrunarinnar, en fyrir-
tækið sleppur við að bera, stafar af áhrif-
um eitrunarinnar, þ. e. gróðureyðingin,
dauð tré í görðum Hafnfirðinga, skepnu-
dauðinn o. s. frv. Það er kostnaður þjóð-
félagsins að gróður eyðist, skepnurnar
sýkjast og drykkjarvatn eitrast. Sumt af
þessu er beinn kostnaður. Ef gróðurinn
eitrast er auðvelt að reikna út tapið af
að leggja niður skepnuhald i nágrenni
verksmiðjunnar. Ef finna verður Hafn-
firðingum nýtt vatnsból, er kostnaðurinn
af því auðmældur. Annar kostnaður er
óbeinn og illmælanlegur. Þar er átt við
þá lifskjaraskerðingu, sem felst i þvi, að
fólk getur ekki lengur notið gróðurs og
dýralífs i nágrenni bæjarins og ræktað
tré og jurtir í görðum sinum, að and-
rúmsloftið hefur spillzt o. s. frv. Með
beinni tilskipun ríkisstjórnarinnar má
34