Samvinnan - 01.02.1971, Blaðsíða 39

i
þvinga fyrirtækið til að setja upp hreinsi-
tæki og bera þannig sjálft kostnaðinn af
menguninni. En óvíst er, hvort hreinsi-
tæki geti að öllu leyti komið í veg fyrir
mengun, og þá má skattleggja fyrirtækið
fyrir afganginum.
Augljóst er, að við þetta hlýtur fram-
leiðslukostnaður fyrirtækisins að aukast.
Sé um tiltölulega mikinn iðnað að ræða,
hefur þetta óhjákvæmilega áhrif á þjóð-
arframleiðsluna og þar með hagvöxtinn,
sem verður minni. Þó má gera ráð fyrir,
að áhrifanna á hagvöxtinn gæti mest i
byrjun. Ný fyrirtæki munu laga sig eftir
settum reglum og skattlagningunni og
munu leitast við að haga þannig stað-
setningu sinni og framleiðsluaðferðum,
að áhrifanna á umhverfið gæti sem
minnst. Þannig má gera ráð fyrir að
framleiðslukostnaður hinna nýju fyrir-
tækja verði frá upphafi lægri en hinna
gömlu, sem voru byggð áður en reglurnar
komu til framkvæmda og hafa orðið að
þola háa mengunarskatta, setja upp
hreinsitæki og e. t. v. breyta hinum upp-
runalegu framleiðsluaðferðum sínum.
Það er ýmsum erfiðleikum bundið að
segja nokkuð ákveðið um, hvaða áhrif
takmörkun mengunar og umhverfiseyð-
ingar hefur á velmegun og hagvöxt. Sé
litið skammt fram á við, hlýtur velmegun
að aukast, þegar komið hefur verið í veg
fyrir mengunina. Hins vegar má búast
við, að dragi úr hagvexti. Ef litið er
lengra fram í tímann, er þess að vænta,
að sé mengunin látin óáreitt, muni meng-
unaráhrifin eyðileggja ýmis framleiðslu-
skilyrði og gera framleiðsluna erfiðari og
dýrari og draga þannig mjög úr hag-
vexti. Smám saman mun mengunin hafa
valdið óbætanlegu tjóni, sem takmarkar
öll framleiðsluskilyrði og möguleika til
framleiðsluaukningar í landinu. Jafn-
framt er dregið úr aukningu velmegunar,
að svo miklu leyti sem velferðaraukning
þjóðarinnar byggist á hagvexti. Við þetta
bætist auðvitað, að mengunin hefur
breytt lífsskilyrðum fólks til hins verra og
valdið raunverulegri minnkun velferðar.
Með því að koma i veg fyrir eyðingu um-
hverfisins og mengunina nú þegar, er því
ekki einungis verið að koma i veg fyrir
þá lífskjara- og velferðarskerðingu, sem
mengunin veldur, heldur er einnig verið
að tryggja öruggan hagvöxt í framtíðinni.
Hinar sérstæðu aðstæður á íslandi hafa
tvenns konar áhrif. Vegna þess hve iðn-
aður er hér skammt á veg kominn, yrðu
áhrifin á hagvöxtinn tiltölulega mjög lítil
ef komið yrði í veg fyrir mengun nú þeg-
ar. Hins vegar má búast við, að af sömu
ástæðum líði tiltölulega langur timi unz
mengunin, væri hún látin óáreitt, yrði
svo mikil, að um varanleg áhrif á stærð
og aukningu þjóðarframleiðslunnar yrði
að ræða. En mengunin hefur auðvitað
miklu fyrr áhrif á lífskjör og velmegun
íslendinga, og vissulega er mengunin frá
álverksmiðjunni þegar farin að hafa
neikvæð áhrif á velmegun Hafnfirðinga.
(
4
Iðnvæðing og erlend iðnfyrirtæki
Hér að framan hefur ekkert verið rætt
um, hvernig iðnvæðingin eigi að fara
fram, hvaða leiðir skuli valdar, hvaða
iðnaður og hvaða framleiðsluaðferðir. Hér
hefur einungis verið sagt, að iðnaðinn
og framleiðsluaðferðirnar verði að velja
þannig, að mengun og umhverfisskemmd-
ir eigi sér ekki stað. Þó hefur ein leið
verið valin af islenzkum stjórnvöldum,
sem rétt er að rædd sé nánar: að fela
erlendum iðnfyrirtækjum að nokkru leyti
uppbyggingu iðnaðarins.
Það er alkunna, að ýmsar hinna ríkustu
iðnaðarþjóða Vestur-Evrópu og Norður-
Ameríku eiga við gífurleg mengunar-
vandamál að stríða. Stjórnvöld þessara
þjóða horfast hér i augu við einhvern
mesta vanda þessarar aldar — að hafa
hemil á afleiðingum iðnaðarins, mengun-
inni. Mikið hefur verið rætt um þessi
vandamál, og eru allir á einu máli um
að gera þurfi mjög róttækar ráðstafanir
til að draga úr mengun og umhverfis-
skemmdum. Stjórnvöld margra ríkja
vinna nú að lausn þessara mála, og m. a.
hafa bæði Bretar og Svíar komið á fót
sérstökum ráðuneytum umhverfis- og
mengunarmála. Augljóst er, að það er
óumflýjanlegt, að takmörkun mengun-
arinnar muni krefjast breytingar allrar
iðnaðarframleiðslu að meira eða minna
leyti. í mörgum iðngreinum þarf þannig
að breyta öllum framleiðsluháttum, sem
auðvitað er bæði gifurlega kostnaðar-
frekt og tekur langan tima. Því er búizt
við, þegar stjórnvöld iðnaðarlandanna —
mengunarlandanna — hefjast handa um
að koma í veg fyrir mengunina og krefj-
ast gjörbreytinga á framleiðsluháttum
iðnaðarins, að mörg hinna stærri iðn-
fyrirtækja muni reyna að koma sér und-
an þessum breytingum á sem auðveldast-
an hátt. Ein af hagkvæmustu aðferðun-
um til þess er að flytja framleiðsluna frá
hinum þróuðu iðnaðar- og mengunar-
löndum til vanþróaðra landa, þar sem
iðnaðarframleiðsla er skammt á veg
komin og mengunarstig lágt. Mun þetta
reynast iðnfyrirtækjunum þeim mun
auðveldara, þar sem flest vanþróuðu
löndin sækjast mjög eftir að auka inn-
lenda iðnaðarframleiðslu. Hins vegar
hafa mörg þeirra ekki efni á að hafna
nokkurri fjárfestingu, sem eykur fram-
leiðslu landanna og dregur úr hungri og
þjáningum þessara þjóða, jafnvel þótt
framleiðslan hafi i för með sér mengun
og umhverfiseyðingu.
Ýmsar ástæður valda því, að ísland er
í hópi allra girnilegustu landa frá sjónar-
miði hinna erlendu mengunarfyrirtækja.
Þar skiptir aðild íslands að EFTA megin-
máli, en ennfremur koma til aðrir hlutir,
svo sem lega landsins og loftslag, vin-
veittur og kyrrlátur verkalýður o. s. frv.
Afstaða stjórnvalda til hinna erlendu
fyrirtækja skiptir auðvitað mjög miklu
máli, en enn sem komið er hafa erlend
fyrirtæki engu þurft að kvíða úr þeirri
átt.
En sannarlega er hér þörf á mikilli
stefnubreytingu. Afstaða islenzkra stjórn-
valda til mengunarvandamálsins verður
að vera sú, að á íslandi verði komið í veg
fyrir alla mengun; að settar verði strang-
ar reglur, sem gildi jafnt fyrir útlendinga
sem íslendinga; og umfram allt, að til-
tölulega lágt mengunarstig hér verði ekki
notað sem tálbeita til að lokka hingað
erlendan mengunariðnað.
Ekki er útlit fyrir, að efnahagur ís-
lendinga verði svo slæmur og hungrið og
skorturinn svo mikill, að við ættum í
skammsýni og gróðafíkn okkar að leyfa,
að hér verði af erlendum fyrirtækjum
beitt skaðlegum framleiðslu- og mengun-
araðferðum, sem eru útlægar frá ná-
grannalöndum okkar, mengunarlöndun-
um. Ómengaður útsynningur og hafrót
mega ekki verða íslenzkur söluvarningur.
Því má bæta við, að frá langtima hag-
fræðilegu sjónarmiði er innflutningur er-
lendra iðnfyrirtækj a vafasamur. Ávinn-
ingurinn, atvinnan og atvinnu-, gjaldeyr-
is- og skattatekjur og allt það, sem nefnt
er í opinberum umræðum, yrði hinn
sami og af íslenzku iðnfyrirtæki, sem
reist yrði fyrir lánsfé. Að visu yrðu hinir
íslenzku iðjuhöldar að endurgreiða láns-
féð með vöxtum. En gróðinn af hinu is-
lenzka fyrirtæki yrði að sjálfsögðu fjár-
festur hér, og íslendingar mundu sjálfir
njóta margföldunaráhrifa fjárfestingar-
innar. Hagnaðurinn af erlendum fyrir-
tækjum á íslandi flyzt hins vegar úr
landi, en safnast ekki saman hér. Gróð-
inn yrði því fjárfestur erlendis íslending-
um til einskis gagns.
Niðurlag
Umræðan hér að ofan hefur hvergi
nærri verið tæmandi. Hér hefur næstum
einungis verið rætt um ein takmörkuð
áhrif iðnaðarins. Iðnaðurinn hefur þó
ekki aðeins áhrif á umhverfið. Iðnvæð-
ing hefur áhrif á tekjuskiptinguna í þjóð-
félaginu og á valdastöðuna í þjóðfélaginu.
Mikilvægt er einnig að gera sér grein
fyrir áhrifum iðnvæðingar á félagslegt líf
manna, á atvinnuhætti, stéttaskiptingu
og félagslegt öryggi. Þótt aðeins sé tæpt á
þessum þáttum hér, er hér engan veginn
um smámuni eina að ræða. Þvert á móti
er óhjákvæmilegt, að tekið sé fullt tillit
til hinna þjóðfélagslegu áhrifa iðnvæð-
ingarinnar.
Einhvern kann að undra, að meginmál
greinar um iðnvæðingu og hagvöxt hafi
fjallað um mengun. Því er oft haldið
fram, að mengun og eyðing og spilling
umhverfisins eigi ekkert skylt við efna-
hagsmál. Þá er fullyrt, að iðnaðurinn og
efnahagslífið hafi ekki efni á að taka til-
lit til mengunar og umhverfiseyðingar. í
nafni hagfræðinnar tala menn um iðn-
væðingu og hagvöxt, sem leiðindafyrir-
bæri eins og mengun og umhverfiseyðing
mega ekki hafa nein áhrif á, og á þar af
leiðandi ekki að gera veður út af. Mark-
mið þessarar greinar hefur hins vegar
verið að sýna með hagfræðilegum rökum
veilurnar í slíkum málflutningi; að það
er ekki hægt að tala af skynsamlegu hag-
fræðilegu viti um hagvöxt, iðnvæðingu og
framtíðarskipulag íslenzks atvinnulifs, án
þess að tillit sé tekið til mengunar og
umhverfiseyðingar. Það hefur ennfrem-
ur verið markmiðið að sýna fram á, að
þeir sem hafa uppi málflutning af þvi
tagi sem hér er getið gefa ekki gaum að
markmiðum iðnvæðingar og hagvaxtar,
og skeyta ekkert um kostnaðinn — hin
skaðlegu áhrif sem iðnaðurinn veldur. 4
35