Samvinnan - 01.02.1971, Blaðsíða 16

Kristinn Einarsson
Þráinn Bertelsson
Magnea J. Matthíasdóttir
Mjöll Snæsdóttir
Ásgeir Sigurgestsson
Pétur Gunnarsson
Eysteinn H. Proppé
Ari Trausti Guðmundsson
Kristján Guðlaugsson
Sigurður Guðjónsson
Ölafur Kvaran
Þorsteinn Jónsson
Hrafn Hallgrímsson
Sigurður Harðarson
Hallgrímur Snorrason
Björn Arnórsson
Ásgeir Daníelsson
Rúnar Hafdal Halldórsson
Sigurður Pálsson
Sigurður Jón Ólafsson
Kristinn Einarsson:
Drög að hefð?
i.
Við lifum í frumstæðu þjóðfélagi veiði-
manna sem nú er á breytingaskeiði.
Jafnframt þvi sem þjóðinni fjölgar eykst
firringin, liðin er sú tíð að allir þekktu
alla. Goðsögnin um stéttlaust þjóðfélag
verður æ fáránlegri með hverjum degin-
um, völdin og auðurinn safnast á færri
hendur sem verða æ samhentari, og loks
má fara að tala um kapitalisma á íslandi
í sama skilningi og í nágrannalöndum
okkar. Hann hefur að vísu verið fyrir
hendi, aðeins mannlegri innbyrðis, þar-
sem allt umhverfis hafa í fámenninu
verið kunningjar, ættingjar og vinir. Auk
þess skapaðist löngum samkennd af bar-
áttunni við erlenda arðræningja.
Þróunin til ofangreinds á sér vart
nema nokkurra áratuga aldur, kannski er
liðin hálf öld. En mestum hraða náði þró-
unin eftir síðustu heimsstyrjöld fram til
okkar daga. Auðsöfnunin á fárra hendur
á sér liklega rætur í kreppunni milli
stríða.
En kannski var ekki ætlunin að ræða
hér íslenzkt efnahagskerfi, nema þá sem
bakgrunn, sem vert er að hafa í huga.
2
Oft hafa menn velt því fyrir sér hvort
eitthvað sé til sem heitir þjóðarkarakter,
eitthvert séreinkenni sem greinir þjóð
frá öðrum svo sjá megi hver og einn. Hér
að ofan er sagt að við lifum í frumstæðu
þjóðfélagi á breytingaskeiði. En eru þær
breytingar ekki aðallega í efnalegum
skilningi? Hafa nokkrar grundvallar-
breytingar orðið i andlegum skilningi?
Gefur andleg kyrrstaða íslendinga ekki
rétt til þess að tala um þjóðareinkenni?
Og þá er spurningin, hvort er þjóðarein-
kennið kyrrstaðan sjálf eða það sem felst
i þessari kyrrstöðu?
íslendingar eru röklaus þjóð. Þá skortir
umræðugrundvöll í almennum skilnlngi
sakir sífelldrar hugsanabrenglunar. í ís-
lenzkum umræðum er sífellt hlaupið úr
einu í annað; þegar einhver hefur leitt
rök að einhverri niðurstöðu á einum
grundvelli kemur annar og þykist geta
12
leitt rök að gagnstæðri niðurstöðu, en
notar til þess annan grundvöll sem hann
falsar meðvitað eða ómeðvitað sem hinn
sama og hinn fyrri notaði. Áheyrendur
og/eða áhorfendur gera sér ekki grein
fyrir þessu, halda að svona eigi þetta að
vera; þó læðist að þeim einhver meðvit-
und sem gerir það að verkum að þeir
horfa á allt saman sem sjónleik án nokk-
urrar þýðingar. Þó eru oft til umræðu
með þessari aðferð hin mikilvægustu mál.
Er þetta þjóðarkarakter?
Annað má minna á, eftilvill skylt hinu
fyrra: Úthaldsleysi íslendinga. Ákveðið
er að vinna að einhverju máli og í byrjun
er mikill kraftur á framkvæmdum. Siðan
gerast menn þreyttir, það þarf að sinna
öðru og loks gleymist hið mikla mál.
Menn geta byrjað brosandi á einhverju
nýju. Er þetta kannski þjóðarkarakter
íslendinga?
Það hefur fylgt okkar litla þjóðfélagi
að það má aldrei móðga neinn eða særa.
Það fer út í þær öfgar oft og tíðum að
ósóminn fær að þróast óáreittur fyrir
augum hvers og eins. Enn eitt þjóðarein-
kennið, sem sjálft bannar mér að fara
lengra út í þessa sálma.
3.
„Hverjir erum við? (í huganum/í verk-
um okkar.) Hvað viljum við? Hvert stefn-
ir raunverulega? í þjóðfélagsmálum, bók-
menntum, arkitektúr, myndlist, ræmlist
etc. Tengsl íslands við umheiminn. Til-
raun til heildarmyndar úr sundurleitum
brotum.“
Þannig hefst boðsbréfið, sem er undan-
fari nokkurs af efninu í þessu hefti.
Það er hægt að ræða endalaust um
listir, menningar- og þjóðfélagsmál án
þess að komast að niðurstöðu. Og jafnvel
þótt menn héldu sig við sama grundvöll-
inn til lengdar er það erfitt. Því miður
mun vart vera til neinn viðunandi um-
ræðugrundvöllur, ef ræða skal um stöðu
ungs fólks í dag. Þar er margt í deigl-
unni; því áhugaverðara er að forvitnast
um, hvort fram fæst einhver heildar-
mynd, til dæmis úr þeim púsluspilsbrot-
um sem við sjáum í þessu hefti.
Höfuðmarkmið þessa samtínings er að
gera tilraun til að komast að því, hvar
við erum staddir. Jafnframt ber að hafa
i huga að fáist einhver heildarmynd úr
brotunum, þá höfum við þarmeð fyrir
framan okkur drög að þeirri hefð, sem
rikja mun i islenzku menningarlífi innan
aldarfjórðungs. Hér er gerð tilraun til
staðreyndasöfnunar, úr staðreyndum má
svo vinna umræðugrundvöll.
Slík úrvinnsla verður ekki gerð hér;
jafnvel leikur vafi á því, hvort það efni,
sem hér liggur fyrir, sé svo víðtækt, að
draga megi af því stórar ályktanir um
stöðu og stefnu ungs fólks. En hér er
þó reynt að benda á leið þá, sem óhjá-
kvæmilega verður að fara, ef menn vilja
gera sér einhverja raunhæfa mynd af
því hvað er að gerast og hvað telja má
líklegt að gerist.
4.
Að hvaða leyti er það breytingaskeið
sem við lifum frábrugðið öðrum slíkum?
Er ekki uppreisn æskunnar sígild, ætíð
fyrir hendi?
Að vísu; samt skulum við ekki halda
að málið sé afgreitt þarmeð. Annað væri
uppi á teningnum, ef spurt væri, hvort
eðli þessarar uppreisnar sé ekki sigilt og
óumbreytanlegt. Áður vildi ungt fólk
breytingar, oftast innan ramma ríkjandi
kerfis. Nú er bilið breiðara, andstæðurnar
rista dýpra.
Sjálfur grundvöllurinn hefur brostið.
Ungt fólk afneitar í æ rikara mæli þjóð-
félaginu í heild sinni. Það gerir það á
mismunandi hátt, sumir gerast hlutlausir
„passívir" áhorfendur og finna sér annan
heim i LSD eða kannabis-vímu. Sumir
fara út í beint andóf, þarsem ekki er
spurt að meðölum og aðalvopnin eru
byssur og sprengiefni. Svo eru auðvitað
til öll tilbrigði við og á milli þessara
öfga.
Ekki skulu menn ætla að þessi þróun
sneiði hjá garði hér uppi á íslandi, þótt
enn sem komið er séum við að mestu
lausir við öfgarnar. En einmitt vegna
þess að átökin eru vart hafin hér er mjög
erfitt að gera sér grein fyrir hvernig
þjóðfélagsbygging okkar muni bregðast
við. Stundum er það kostur, stundum
ókostur, hve íslendingar eru óðfúsir til
hrossakaupa.
Þessi grein verður styttri en ætlað var
i upphafi. Hún stjórnast að nokkru af
efni þvi sem safnaðist. Hér skulu ekki
tíundaðar ástæðurnar til að þessi skrifaði
en annar ekki, slíkt yrðu að mestu get-
sakir. Ég þakka samstarfsmönnum mín-
um og Sigurði A. Magnússyni fyrir góða
samvinnu að þessari Samvinnu. 4
>