Samvinnan - 01.06.1971, Síða 10

Þegar fjallað var um fslenzk
skólamál fyrir fjórum árum í
fyrsta hefti Samvinnunnar f
hinum nýja búningi (7. hefti 1967), var rætt um ástandið almennt, og
spunnust af þvi langar og fjörugar umræður, sem vonandi hafa haft ein-
hver áhrif I þá átt að hrófla við stöðnuðu kerfi og vanabundnum hugsun-
arhætti. I 2. hefti Samvinnunnar 1969 birtist greinaflokkur um háskólann
f þjóðfélagi framtíðarinnar, sem einnig vakti athygli, enda var þar vikið
að mörgum þarflegum spurningum. I þessu hefti er komið að þeim þætti
fslenzkra skólamála, sem kannski er brýnust þörf á að taka til rækilegrar
endurskoðunar, en það er ástandið i skólamálum strjálþýlisins.
Um alllangt skeið hefur það verið opinbert leyndarmál, sem æ fleiri
eru að komast á snoðir um, að með núverandi skipan skólamála er í
raun réttri verið að ala upp tvær ólikar þjóðir f landinu, annarsvegar for-
réttindaþjóð þéttbýlisins sem býr við öli helztu þægindi tækninnar og á
aðgang að flestum nægtaþrunnum menningarinnar, hinsvegar aðþrengda
þjóð strjálbýlisins sem býr við lakari kjör á öllum sviðum og verður að
horfa uppá það, sem kannski er sárast af öllu, að þörn hennar eiga
hvergi nærri sömu möguleika til skólagöngu og menntunar og börn for-
réttindaþjóðarinnar. Hér er ekki um að ræða hótfyndni eða orðaleik af
minni hálfu, heldur blákaldan veruleik. Verði börnum í strjálbýli ekki
tryggð betri menntunarkjör f nánustu framtíð, getum við vissulega átt á
hættu, að strjálbýlið byggist nær einvörðungu menntunarsnauðum og
framtakslitlum vinnulýð, og hvar er þá komið fyrir þjóðinni? Menntun er
nefnilega ekki bara munaður, fordild eða hégómi, einsog margir mætir
menn virðast ennþá ætla, heldur afl þeirra hluta sem gera skal [ engu
minna mæli en fjármagnið. Góð menntun er beinlínis forsenda framtaks
og framfara á hvaða sviði sem er.
Ekki er því að leyna, að skólamál dreifbýlisins eru einn angi þeirra
vandamála, sem landbúnaðurinn á við að strlða, og verða varla leyst til
frambúðar nema í samhengi við endurskipulagningu landbúnaðarmál-
anna allra. En meðan við búum við ríkjandi ástand, er ekki aðeins þjóð-
hagslega heimskulegt að horfa f þau auknu opinberu útgjöld, sem endur-
bætur á skólakerfinu útá landsbyggðinni hafa f för með sér, heldur er
það líka ómannúðlegt og ósamboðið þjóð sem státar af meiri almenn-
um jöfnuði en flestar þjóðir aðrar.
Greinaflokkurinn í þessu hefti bregður upp svipmyndum af ástandinu
hér og þar um landið. Höfundarnir eru úr öllum landsfjórðungum og lýsa
ástandinu hver á sfnum stað, og hefur einkum verið leitazt við að fá
fram sjónarmið þeirra sem byggja afskiptustu svæðin, þ. e. a. s. Aust-
firði og Vestfirði. Myndirnar, sem brugðið er á loft, eru margar heldur
drungalegar, einsog við var að búast, en vitanlega hefði verið hægt að
velja höfunda af öðrum svæðum, þar sem ástandið er illskárra eða jafn-
vel mun betra, og er hitt þá ekki síður sennilegt, að fá hefði mátt miklu
dökkieitari lýsingar á ástandinu víða um landið. Það sem mestu máli
skiptir er vitaskuld að vekja máls á misréttinu, hvar sem það er að finna,
og róa að því öllum árum að fá því útrýmt og kjör dreifbýlisbarna lagfærð.
Samvinnan leitaði til menntamálaráðuneytisins um tölulegar upplýs-
ingar varðandi skólahald landsbyggðarinnar, þar sem unnið hefur verið
að könnun á því um mörg undanfarin ár að tilhlutan eða í samvinnu við
Efnahags- og framfarastofnun Evróþu (OECD). Hlutaðeigandi starfsmaður
ráðuneytisins tók vel f að láta í té umbeðnar upplýsingar, en ráðuneytis-
stjórinn, Birgir Thorlacius, lagði blátt bann við þvílíkri fyrirgreiðslu, þareð
könnuninni væri ekki enn að fullu lokið! Henni átti raunar að vera
lokið fyrir löngu, en að opinberri fslenzkri venju hefur hún dregizt á
langinn ár framaf ári, og ekki að vita hvenær heildarniðurstöður sjá
dagsins Ijós.
Þar sem ekki var völ á nýrri uþþlýsingum um fjölda skóladaga í sýslum
landsins, fékk ég leyfi Guðmundar Sveinssonar skólastjóra á Bifröst til að
birta tölur sem hann fékk á fræðslumálaskrifstofunni fyrir þremur árum
og voru þá það nýjasta sem tiltækt var, en þær tóku til skólaársins
1965—1966. Meðaltal kennsludaga á hvert barn var þá sem hér segir:
Gullbringusysla 152 Eyjafjarðarsysla 87
Kjósarsýsla . 155 Suður-Þingeyjarsýsla .. . . 65
Borgarfjarðarsýsla 68 Norður-Þingeyjarsýsla . . . . . 106
Mýrasýsla . . 106 Norður-Múlasýsla 96
Snæfellsnessýsla . . 131 Suður-Múlasýsla . . 122
Dalasýsla 84 Austur-Skaftafellssýsla . . 104
Austur-Barðastrandarsýsla 65 Vestur-Skaftafellssýsla . . 106
Vestur-Barðastrandarsýsla . . 121 Rangárvallasýsla 84
Vestur-fsafjarðarsýsla . . 128 Árnessýsla 127
Norður-fsafjarðarsýsla . . 140
Strandasýsla 87 Sýslur samtals . . 112
Vestur-Húnavatnssýsla 78 Kaupstaðir samtals . . 178
Austur-Húnavatnssýsla . 129
Skaaafiarðarsýsia 70 Landið allt . . 156
Einsog fram kemur í þessu yfirliti, er meðaltal fyrir sýslur landsins
utan kaupstaða 112 skóladagar, en þetta meðaltal skiptist aftur þannig,
að í farskólum er meðaltalið 61, í heimavistarskólum 67, en I föstum
skólum 132. Mismuninn á dreifbýli og þéttbýliskjörnum má til dæmis sjá
á því, að meðaltalið fyrir Mýrasýslu er 106, en það meðaltal skiptist
þannig, að í Borgarnesi er meðaltalið 148, en f sveitunum (Varmalands-
skóli) 63. Þessar tölur tala sinu skýra máli um það misrétti sem börn og
unglingar strjálbýlisins búa við.
Þó vantar ekki að framlög til fræðslumála hafi stóraukizt slðan fræðslu-
lögin voru sett 1946. Reiknað á verðlagi umræddra ára varði rlkið 20
milljónum króna til fræðslumála árið 1946, en sveitarfélögin 8 milljónum.
í ár leggur rfkið fram 1371 milljón króna til fræðslumála, en sveltarfélögin
374 milljónir. Af framlagi rfkisins ganga tæpar 398 milljónir til barna-
skóia, rúmar 338 milljónir til gagnfræðastlgsskóla, rúmar 115 milljónir til
menntaskóla, tæpar48 milljónir til kennaraskóla,tæpar157 milljónir til ým-
issa sérskóla og rúmar 117 milljónlr til Háskóla íslands og stofnana hans.
Á liðnu ári var rúmur helmingur þjóðarinnar (yfir 104.000 manns) innan-
við 25 ára aldur, svo útgjöld til fræðslumála geta varla talizt ýkjamikll.
Árið 1960 var talið að Rússar legðu fram 43 sterlingspund á hvert manns-
barn til mennta- og menningarmála, Bandaríkjamenn 39 sterlingspund,
Bretar 27 sterlingspund, en íslendingar einungis 12 til 14 sterlingspund.
Eitthvað mun það hlutfall hafa breytzt íslendingum f vil.
Siðan fræðslulögin voru sett 1946 hefur barnaskólum á Islandi fækkað
úr 246 f 187. I Reykjavík hefur þeim fjölgað úr 8 í 23. í öðrum kaupstöð-
um hefur þeim fjölgað úr 11 í 20. En utan kaupstaðanna hefur barna-
skólum fækkað úr 227 í 144, og munar þar mest um farskólana, en þeim
fækkaði úr 117 í 9, á sama tima og heimangönguskólum fjölgaði úr 84
í 85 og heimavistarskólum úr 26 í 50. Síðan 1947—48 hefur gagnfræða-
stigsskólum afturámóti fjölgað úr 47 f 139, og hefur fjölgunin orðið mest
utan kaupstaðanna úr 32 f 107, sem skiptist þannig að gagnfræða- og
miðskólum fjölgaði úr 2 í 26, unglingaskólum úr 23 í 73 og héraðsskólum
úr 7 f 8. I Reykjavfk fjölgaði gagnfræðastigsskólum á þessu tfmabili úr
3 í 15 og í öðrum kaupstöðum úr 12 I 17. Þrátt fyrir þessar miklu fram-
kvæmdir býr sveitaæskan enn vfða við svipuð kjör og fyrir aldarfjórðungl.
Það má ekki viðgangast.
s-a-m