Samvinnan - 01.06.1971, Qupperneq 57

Leturborð á setjaravél
í japanskri prcntsmiðju.
af kínverskum táknum, sem gefa til
kynna hugtök, og ýmsum myndum af
kana, sem gefa til kynna hljóð og sam-
stöfur. Til að gera málið ennþá miklu
flóknara er kana ekki einungis notað til
að fylla út málfræðilegar eyður milli
hinna óbeygjanlegu kínversku tákna,
heldur er það jafnframt nokkurskonar
hliðstæð umsögn, sem gefur til kynna
réttan framburð eða skilgreinir nánar
inntak táknsins. Þetta er nauðsynlegt
með þvi að mörg kínversk tákn hafa
nokkrar ólíkar merkingar á japönsku —
og öfugt: hljómur japansks orðs, sem
skrifað er með framburðarskrift kana,
getur haft tíu til fimmtán gerólíkar
merkingar.
Árangurinn af öllu þessu er ritmál, sem
sameinar, ef svo má segja, egypzkar
híeróglífur, hraðritunarkerfi Pitmans og
nótnaskrift fyrir nokkur hljóðfæri. Sé lit-
ið á prentaða blaðsíðu, þá minna kin-
versku táknin á stór ör innanum léttar
lispur kana og hiragana.
Ekki fer milli mála, að endurbætur á
ritmálinu mundu spara japönsku þjóð-
inni mikla fyrirhöfn og létta mörgum
erfiðleikum af japönskum fyrirtækjum og
stofnunum, en slíkar endurbætur mundu
án efa einnig hafa djúptæk áhrif á jap-
anska þjóðarsál og gerbreyta hugsunar-
hætti Japana, sem er rómaður fyrir dul
og óræði. Sú andlega þjálfun, sem rit-
málið hefur veitt þjóðinni, kann að eiga
einhvern og eftilvill drjúgan þátt í þeim
árangri sem hún hefur náð, ekki aðeins
í verzlun og iðnaði, heldur einnig í listum,
ekki sízt í kvikmyndalist þar sem Japanir
skara ótvírætt framúr flestum þjóðum
öðrum.
Svo mikið er vist, að Japönum er lítt
um það gefið, þegar útlendingar mæla
með endurskoðun á japönsku ritmáli.
Ekki alls fyrir löngu birti til dæmis al-
þekkt japanskt mánaðarrit tvær ástríðu-
fullar greinar eftir stjórnskipaðan full-
trúa i japönsku málverndarnefndinni,
þar sem hann lagðist eindregið gegn end-
urskoðun eða endurbótum á ritmálinu og
krafðist þess, að kínversku táknunum,
sem börnum er gert að læra í skólum
landsins, yrði fjölgað úr u. þ. b. 1300 uppí
3000. Röksemdir greinarhöfundar gegn
endurbótum voru m. a. þessar: „Fyrir
hvert enskt orð er sérstök stafsetning, og
sama gildir um hvert franskt, þýzkt eða
grískt orð. . . . Til að geta lesið dagblað
í Lundúnum með góðu móti er sagt, að
lesandinn þurfi að kunna 3000 orð. Það
jafngildir 3000 mismunandi stafsetning-
um . . . tíminn og orkan sem fer í að læra
utanað 3000 ólikar stafsetningar og 3000
mismunandi kanji er um það bil sá sami.“
Talmálið
Sé japanska ritmálið flókið, þá er tal-
málið ekki síður furðulegt. Kunnur þýð-
andi úr japönsku, Edward Seidensticker,
hefur gefið eftirminnilega lýsingu á því,
hvernig japönsk samtöl einkennast af
látlausum útúrdúrum og aukasetningum,
sem látnar eru koma á undan aðalsetn-
ingum og því sem raunverulega er um að
ræða, í því skyni að vekja eftirvæntingu
hjá hlustandanum. Þegar komast þarf
strax að efninu, einsog til dæmis í sím-
tali, er hver setning höggvin í smábúta,
sem hlustandinn fær i skömmtum, enda
er engu líkara en Japanir standi á önd-
inni þegar þeir tala í síma. Seidensticker
segir meðal annars:
„Með nokkurra orða millibili verður tal-
andinn að þagna og spyrja hvort hlust-
andinn fylgist með; og hann heldur
áfram að spyrja þartil hann er fullkom-
lega sannfærður um að svo sé. Hann
verður að spyrja, vegna þess að hann er
að höggva sundur setningar sínar einsog
þær mundu einungis vera höggnar sund-
ur í öfgafyllstu ljóðum súrrealista.
Svona er upphafleg orðaröð: „Sú ég í
gær þig kynnti frá Osaka frænka á
morgun ^íðdegis með Hafgoluhraðlest-
inni fer aftur heim.“
í síma hljómar setningin svona:
„Frænka mín, skilurðu? Sú frá Osaka,
skilurðu? Sú sem ég kynnti fyrir þér,
skilurðu? Nú, hún er að fara heim aftur,
skilurðu? Á morgun síðdegis, skilurðu?
Með hraðlest, Hafgolunni“.“
Þessar eigindir tungunnar verða enn
erfiðari viðfangs sökum þess að tvíræði
og undanfærslur eru megineinkenni
hennav. Annar kunnur þýðandi, dr. Ivan
Morris, hefur sagt: „Manni finnst stund-
um, að hægt sé að skjóta orðinu „ekki“
inní flestar japanskar setningar, ánþess
merking þeirra breytist að ráði.“
Fátt væri Japana ógeðfelldara, að ekki
sé sagt andstyggilegra, en hvatning Nýja
testamentisins: „Ræða yðar sé já já, nei
nei.“ Hann mundi álíta slíkan talsmáta
ósegjanlega ruddafenginn og þarafleið-
andi „óeinlægan“. Japanska orðið fyrir
„hreinlyndi" eða „einlægni" — magokóró,
magokó — hefur ævinlega valdið Vestur-
landabúum heilabrotum. Maður getur til
dæmis látizt, en samt verið „einlægur",
ef látalæti hans eru í samhljóðan við við-
teknar hegðunarreglur. Það er talið bera
vitni óhreinlyndi að vera berorður og tala
beint útúr pokahorninu. „Óræðið er ein-
att dyggð; guð býr í skýi; sannleikann
hefur maður ekki á fingurgómunum,"
hefur japanskur höfundur sagt. Andúð
Japana á beinni og umbúðalausri tján-
ingu er svo djúpstæð, að tilgangslaust er
að reyna að gera sig skiljanlegan með
handapati eða á merkjamáli. Þessi sama
andúð gerir alla listgagnrýni nálega
óhugsanlega og yfirleitt allar hispurs-
lausar umræður um menningarmál, enda
er Japan paradís áhugarithöfunda ekki
síður en ísland. Menningarritstjórar Tím-
ans og Morgunblaðsins mundu sennilega
kunna enn betur við sig í Japan en á ís-
landi, þó ótrúlegt sé.
Þegar rætt er um japanska tungu, má
í rauninni skipta henni í að minnstakosti
fjórar greinar, sem eru innbyrðis ólíkar
að þvi er varðar orðafar og málfræði:
daglegt talmál, dálítið fornlegt sendi-
bréfamál, bókmál og klassískt mál (sem
er mjög í ætt við klassíska kínversku).
Við þessar greinar má síðan bæta ó-
hemjulega iburðarmiklu og tilgerðarlegu
hirðmáli, sem meðal annars notast við
kenningar að hætti íslenzkra hirðskálda.
Á þessu hirðmáli er salt ekki nefnt salt,
heldur „blóm bylgjunnar“. 4
57