Andvari - 01.06.1964, Side 123

ANDVARI
LEIKRIT GUÐMUNDAR KAMBAN
121
sætta sig við þetta sjónarmið, eins og svo
margar aðrar hugmyndir, sem varpað er
fram í hdarmara, ef þær eiga allar að
skiljast bókstaflega — og til þess ætlaðist
Kamban, því miður. Hver og einn hlýtur
að spyrja: Hvemig yrði það þjóðfélag,
þar sem öll refsing væri niður lögð? Dýr-
legt, segir Kafnban, en við leyfum okkur
að efast um það.
Scm tilraun í leikritsformi er uppistaða
vcrksins bæði bugtæk og hrífandi og
sem siðrænni og trúarlegri hugmynd og
Iivöt til miskunnsemi og mannástar er
ekkert við henni að segja. En hvað mundi
raunverulega gerast, ef lög og réttur væru
afnumin ásamt með fangelsum og refs-
ingu? Glæpamennirnir yrðu færri og
manneskjurnar betri, segir Kamban. Hvað
á þá að gera við þjófa, morðingja og róg-
bera? Hafa góð áhrif á þá en ekki vond, og
að því leytinu hefur Kamban rétt fyrir sér.
En um það, hvernig þetta á að gerast, er
hann fáorður. Það á ekki að betra menn-
ina, það á að skilja þá, segir skáldið.
Þor Kambans og binar háleitu hug-
sjónir hans í Marmara eru aðdáunar-
verðar. I leikritinu vakir ást til mann-
anna, og hún er alltaf mikils virði. En
eru ekki vandamálin, sem tæpt er hér á,
margþættari en Kamban virðist? Marm-
ari fæst við allt hið frumspekilega vanda-
mál sektarinnar, sem Dostojevski, meðal
annarra, kafar dýpra í en Karnban gerir
í verki sínu, sem er stórt, en einsýnt.
Kamban reisir það á hugsæilegum, siðræn-
um grunni, en á andtrúarlegri, efnis-
hyggjulegri lífsskoðun. Samhliða þessu
hugmyndaefni er annað og jafn hugtækt
atriði hér á ferð: Spillingin í hinu opin-
bera lífi.
Róbert Belford dómari, sem einnig er
þekktur glæpasérfræðingur, reiðir ekki
aðeins til höggs gegn réttarfari og lögum.
Hann ræðst af miklum krafti gegn órétti
og skinhelgi í sérhverri mynd, og því ct
það, að hann verður til þess að fletta ofan
af spillingunni innan velgerðarsamtak-
anna og kemur þar með af stað þeirri
skriðu, sem að lokum hremmir hann sjálf-
an. Af frjálsum vilja leggur hann niður
embætti sitt sem dómari, en er svo hand-
tekinn og dæmdur til lífstíðardvalar á
geðveikrahæli fyrir það eitt, að augu hans
höfðu opnazt fyrir ótrúlegustu prettum
og svikum og hinni óhugnanlegu mis-
notkun barna sem vinnukrafts. „Niður
við Fjórtánda stræti, eystra, stendur hálf-
fúinn leigukunrbaldi.... þar sitja um
hundrað og fimmtíu börn, sum ekki eldri
en sex ára og raða hnöppum í öskjur —
fyrir hæst átta sent á dag. Það er þeirra
barnæska.... Flest af þessum smávaxna
verkalýð ber markið dauðans. Pestarbæl-
ið, sem þau lifa í, hefur gert lungu þeirra
veikluð.... Foreldrar þessara barna lifa
við fáránlega örbirgð: Allt, sem hvert
heimili hefur sér til viðurværis, eru þrír
dollarar á viku frá líknarstofnunum. En
líknin er dýr og börnin gjalda skattinn.
Maðurinn, sem á þetta hnappaverkstæði
við Fjórtánda stræti er ötull styrktarmað-
ur líknarstofnananna. Það borgar sig vel.
Hann fær á þann hátt vinnukraft sinn
margfalt ódýrara. Því fái hann ekki börn-
in, er tillagið tekið af foreldrunum....“
1 þessum siðræna hluta verksins kem-
ur manni í hug hin fræga barátta Elísa-
betar Browning gegn barnavinnunni. En
í heildarafhjúpun líknarstarfseminnar
minnir Kamban á hinn natúralistíska
Strindberg, sem einnig réðst gegn spill-
ingu í sérhverri rnynd. Já, í þeim Kamb-
an, sem að okkur snýr í Marmara, má
finna mikið af hinum volduga og upp-
reisnargjarna Strindberg, eins og hann var
á því tímabili, þegar hann sarndi „Röda
rummet" og „Nya riket“, sem, eins og
Marmari, voru hneykslunarhellur, en þó
nátengdari þjóð höfundarins en Marrn-
ari. Hér rís Islendingur gegn Amcríku,