Andvari - 01.01.1987, Side 143

ANDVARI
UM HEIMSÁDEILU OG STRÁKSSKAP
141
hún er varhugaverðari þrekraun og setur harðari kosti.“ (sst.) Og Halldór
gerir sér ljóst að verðandi skáldsnillingi nægir ekki að glíma við málið og
formið, heldur verður hann að afla sér fjölbreytilegrar menntunar og lífs-
reynslu, kynnast því sem best er skrifað í samtímanum og miða sig við það.
Einnig hlýtur skáldsnillingur að beina máli sínu til lesenda sem eru honum
samboðnir. Það var ekki að furða þótt Halldór teldi þjóðinni nauðsyn að
skapa upprennandi snillingum starfsskilyrði án þess að skera allt of mikið við
nögl. Það var auðvitað kjarabarátta rithöfundar, en jafnframt barátta fyrir
draumi um betra samfélag, eins og öll kjarabarátta sem hafin er yfir þrönga
stundarhagsmuni.
Þegar hinn upprennandi skáldsnillingur leit í kringum sig í landi sínu,
ferðaðist um það þvert og endilangt til að afla sér lífsreynslu, kynnast lífi
fólksins svo að hann gæti skrifað um það raunsönn verk, er að sjá sem honum
hafi orðið um og ó. Var hægt að búast við að svo fátæk þjóð, aum og illa
menntuð, mundi verða þess umkomin að veita viðtöku snilldarverkum?
Mörgum manninum með kynni Halldórs af borgaralegri samtímamenningu
og viðhorf hans til lífsins á Islandi á þessum árum hefði fallið allur ketill í eld
og gert eitt af þrennu: reynt að gerast rithöfundur á útlendri tungu, minnkað
kröfur sínar til lesenda og þar með til sjálfs sín, sem sagt orðið próvinsíell,
ellegar þá gefist upp á öllu saman og sótt um embætti. Allt var þetta fjarri
skaplyndi Halldórs. Hann ákvað að berjast fyrir breyttu þjóðfélagi svo að
kostir þjóðarinnar, sem hann hafði bjargfasta trú á, mættu blómgast og gera
hana þess umkomna að taka við því frjói sem skáldið, iðið sem hungangs-
fluga, var tilbúið að bera íslendingum. í stað þess að laga sig að smekk
almennings eða skjalla hann, tók hann að segja íslendingum óspart til synd-
anna, „vekja þjóðina upp með andfælum og skaprauna yfirvöldum“, eins og
hann kemst sjálfur að orði í „Örfáum upphafsorðum“, nú þegar öldin sem þá
var nýhafin er langt gengin. Vitanlega er það ekki ætlunin að halda því hér
fram að Halldór Laxness hafi gerst umbótasinni af eigingjörnum hvötum;
rökin sem hann gat fært fyrir umbótabaráttu sinni voru bæði tvenn og þrenn,
°g hnigu öll í eina átt. En í þessum skilningi á undirrótum skrifa hans um
menningu og þjóðfélag felst kannski nokkur skýring á því að honum skuli á
þessum árum veitast svo létt að sameina feiknaeinbeitingu að því að semja
hstaverk, og búa sig undir að semja önnur enn betri, þeirri orku sem hann
leggur í að leiðbeina þjóð sinni og ala hana upp, hvort sem henni líkuðu
uPpeldisaðferðirnar betur eða verr.
A.m.k. frá dögum rómantíkurinnar er tíður gestur á bókum sá listamaður
sem er klofinn í herðar niður eða lengra milli listar og samfélags, hugsjónar og
veruleika. Og víst er þetta minni oft á kreiki í bókum Halldórs Laxness.
Steinn Elliði og Ólafur Kárason koma upp í hugann, og mætti nefna fleiri. í
guðmóði æskuáranna milli 1925 og 30, eftir að leitin að verðmætum handan