Andvari - 01.01.1987, Blaðsíða 108

106
GUNNAR KRISTJÁNSSON
ANDVARI
Brandur er ekki dæmi um presta eins og höfundurinn þekkir þá í samtíma
sínum heldur eins og hann vill að þeir séu. Hann er settur þeim sem viðmiðun
og sú viðmiðun felst einkum í því að hann tekur áhættu, hann er reiðubúinn til
þess að leggja mikið í sölurnar fyrir heill mannsins hér og nú. Trúverðugleiki
hans felst ekki í því að hann sé trúr játningunum eða að hann sé mikill
ræðuskörungur heldur hinu að hann er reiðubúinn til þess að leggja jafnvel
allt í sölurnar fyrir hina smæstu.
Sú gagnrýni á presta og kirkju sem kom fram hjá Georg Brandes var mun
harðskeyttari. Gagnrýni raunsæisskálda á meginlandinu var almennt
mjög hörð í garð kirkjunnar og hafði af skiljanlegum ástæðum áhrif á þá
mynd sem þeir draga upp af prestunum.
Þótt áhrif Brandesar hafi verið mikil hér á landi skömmu fyrir aldamótin
síðustu og uppúr þeim og kirkjugagnrýni þeirra skálda sem fyrir mestum
áhrifum urðu hafi verið beinskeytt, þá var hún þó léttvæg miðað við það sem
átti sér stað á meginlandinu. Hin óvægna gagnrýni raunsæisskáldanna hér á
landi var þó ný og tímanna tákn í þjóðfélagi á þröskuldi mikilla breytinga í
þjóðlífi sem um aldir hafði verið í föstum skorðum.7 Kirkjan og þar með
prestarnir standa að þeirra mati í vegi fyrir framförum.
Skáldin voru ekki ein um þessa gagnrýni, hún var sannarlega til staðar
meðal prestanna sjálfra (sbr. sr. Matthías o.fl.). Hér voru á ferð margvíslegir
straumar frá útlöndum: ný viðhorf í biblíurannsóknum og þar með til trú-
verðugleika Biblíunnar, ný viðhorf í félagsvísindum (Marx), í sálarfræði
(Freud), heimspeki (Nietzsche) og náttúruvísindum (Darwin). Svo eitthvað
sé talið. Allt finnur þetta farveg í Brandesarismanum og berst hingað til lands
meðal annars með þeim skáldum, sem höfðu orðið fyrir áhrifum af honum.
En þar voru fremstir í flokki þeir Verðandimenn. Ritið Verðandi (1882) er
talið marka upphaf raunsæisstefnunnar hér á landi í bókmenntum8. Stúdent-
ar, sem höfðu hlustað á Brandes í Kaupmannahöfn og þekktu hann og fluttu
áhrif hans hingað til lands, voru einkum Verðandimenn, Gestur Pálsson,
Einar Hjörleifsson, Hannes Hafstein og Bertel E.Ó. Þorleifsson.
A þessu tímabili virðist svo við fljótlega athugun að þeir prestar sem fá
,,jákvæða“ umfjöllun skáldanna séu undantekningar og settir sem eins konar
ögrun við presta almennt. Þetta á t.d. við um Brand eins og áður var vikið að.
Hann er ekki dæmigerður prestur í verkum raunsæisskáldanna heldur
undantekningin, sem ætlað er að sanna regluna. Spyrja mætti hvort ,,ögrun“
af þessu tagi sé ekki þegar allt kemur til alls vitnisburður um vilja raunsæis-
skálda hérlendis til siðbótar— líka innan kirkjunnar. Að baki býr sem sagt
spurningin og um leið vonarneistinn: hvers vegna geta prestar ekki almennt
verið heilsteyptir menn í orði og verki eins og t.d. Brandur? Mikilvægt er að
hafa í huga þjóðfélagslega stöðu prestanna á þessum tíma a.m.k hér á landi
sem var ekki með öllu sambærileg við það sem gerðist í nágrannalöndunum.