Andvari - 01.01.1987, Side 153

ANDVARI
UM HEIMSÁDEILU OG STRÁKSSKAP
151
Markmið bókarinnar er að gera grein fyrir sósíalisma Halldórs Laxness,
einkum í sambandi við afstöðu hans til Sovétríkjanna, á árunum 1930 - 1963
(þegar Skáldatími kom út). Höfundur hefur, að því er virðist, lesið rækilega
allt sem Halldór skrifaði um þjóðfélagsmál á þessum tíma, og margt annað
sem gat komið honum að gagni við þetta viðfangsefni. f*að er kostur við
ritgerðina að hann gerir sér ljóst að oft verður að taka ummælum Halldórs um
dægurmál með fyrirvara; þau voru einatt sett fram í stundarhrifningu, í
áróðursskyni, og jafnvel með nokkurri glettni. Hann reynir líka síst af öllu að
draga úr því að skoðanir hans hafi oft verið mótsagnakenndar.
Það er dálítill galli á fyrsta kaflanum, sem fjallar um árin 1930-33, þau ár,
þegar Halldór veitir Kommúnistaflokki íslands æ opinskárra lið, þótt hann
væri ekki félagi, að mjög er hlaupið milli skrifa þessara ára og Alþýðubókar-
innar. í þessum kafla hamrar höfundur mjög á því að heimspekilegar for-
sendur Halldórs hafði verið ,,hughyggjulegar“. Voru þær það líka eftir 1930,
og hvað felst í orðinu? Þótt hughyggja sé ágætt og viðurkennt orð um
heimspekilegan ídealisma er merkingin ekki sérstaklega Ijós. í þrætum
marxista er þetta orð einatt notað sem allsherjar skammaryrði um skoðanir
sem ekki samræmast hugmyndum þess sem talar um hvað sé „rétt“ díalektisk
efnishyggja. Þetta er því ruslakista fremur en skilgreining. Höfundur hefði
þurft að skýra dálítið betur hvað hann á við og styðja mál sitt með tilvitnun-
um, en það gerir hann ekki og er þó annars óspar á tilvitnanir. Etv. kemur í
ljós hvað hann á við þegar hann segir á bls. 57jafnvel þótt auðvelt sé að
rökstyðja að Halldór trúi ekki á guð tuttugustu aldar kirkjunnar, þá er ekkert
sem bendir til annars en trú Halldórs á eilífð sálarinnar og sjálfstæða tilvist
andans sé fullkomlega einlæg.“ Hér er verið að fjalla um skoðanir Halldórs
UPP úr 1930, og ég minnist þess ekki að hafa nokkru sinni séð neitt í skrifum
hans frá þessum tíma sem gæti staðfest þessa niðurstöðu, enda er hún ekki
frekar rökstudd. Hins vegar er auðvelt að fallast á það sem í framhaldinu
Segir: „Hvergi er heldur að finna efasemdir hjá Halldóri um ágæti kristinnar
siðfræði — „í tegundarhreinustu formi“...“ (sst.)
Höfundur er að vonum gagnrýninn mjög á gang mála í Sovétríkjunum á
þeim árum sem hér um ræðir. Hann kann að hafa lagt upp í rannsókn sína
með eitthvert ákveðið afbrigði marxisma að leiðarljósi, þótt hann láti það
ekki koma fram. Hughyggjutalið bendir amk. til áhrifa frá hinni vestrænu
marxismaumræðu á síðasta áratug. En full ástæða er til að efast um að
>>heimspekilegar forsendur“ skoðana Halldórs Laxness hafi verið honum
sjálfum svo ljósar, né heldur að svo auðvelt sé að skipa þeim á bás, sem
S’gurður virðist telja. Reyndar kemst hann síðar í bókinni að mjög skynsam-
legri niðurstöðu um marxisma Halldórs, sem hann hefði mátt taka nokkru
meira tillit til í fyrri hlutanum: „Ef reynt er að leita svara við þeirri spumingu