Andvari - 01.01.2006, Síða 50

48
INGVAR GÍSLASON
ANDVARI
andi hætti. Kalda stríðið var að skjóta rótum með átökum milli austurs
og vesturs. Þetta er að vísu kunn saga í nútímanum og margrakin, en
óhjákvæmilegt að drepa á nokkur atriði hennar hér í þessari frásögn.
Kaldastríðsástandið átti eftir að verða eitt megineinkenni íslenskra
stjórnmála áratugum saman og setti svip sinn á allt þjóðlífið.
Aðdragandi kalda stríðsins. Deilur um hersetu
* s
Bretar hernámu Island 10. maí 1940. Aður höfðu Þjóðverjar hernumið
Noreg og Danmörku. Heimsstyrjöldin hafði náð til Norðurlanda. Hlut-
leysi Islands var þar með skert og óvíst má kalla þaðan í frá hvort hald
er í hlutleysisyfirlýsingum yfirleitt. Fulltrúi bresku ríkisstjórnarinnar
flutti þau boð að herinn hefði ekki í hyggju að blanda sér í íslensk
stjórnmál og dveldist ekki degi lengur í landinu en nauðsyn krefðist
vegna styrjaldarinnar. Ari síðar drógu Bretar sig að mestu til baka sem
hernámslið, en Bandaríkjamenn tóku að sér hervernd landsins sam-
kvæmt sérstökum milliríkjasamningi. í honum skuldbinda Bandaríkin
sig til þess að virða algert frelsi og fullveldi íslands og heita því að
hverfa brott með her sinn undireins og ófriðnum lyki.
Það var því grundvallarskilningur íslenskra ráðamanna og þjóðar-
innar allrar að við stríðslok hyrfi allt hernámslið Breta, það sem eftir
kynni að vera, og allur liðssafnaður og herbúnaður Bandaríkjamanna
úr landi. Landið yrði herlaust að nýju.
En margt gerist á langri leið. Bandaríkjamenn voru orðnir beinir þátt-
takendur í stríðsátökum fimm mánuðum eftir að þeir tóku að sér varnir
íslands. Hernaðarmikilvægi íslands hafði orðið þeim sýnu ljósara eftir
því sem leið á styrjöldina og miðað við það sem þeir sáu fyrir sér um
þróun eftirstríðsáranna. Þótt lengi væri farið dult með, skutu snemma
upp kollinum hugmyndir meðal bandarískra ráðamanna að Bandaríkin
ættu að sækjast eftir herstöðvum á íslandi til langs tíma, þegar styrjöld
lyki. Þeir tóku að líta á Island sem hluta vesturhvelsins.
Styrjaldarátökum var ekki að fullu lokið árið 1945, þegar bandarískir
stjórnarerindrekar gerðu stöku ráðamanni íslenskum grein fyrir því með
leynd að Bandaríkin hefðu í hyggju að ná samningum við íslendinga
um varanlegar herstöðvar. Þegar um haustið vildu Bandaríkjamenn
knýja fram formlegar viðræður sem skjótast og báru 1. október fram
beiðni um að fá herstöðvar leigðar til 99 ára í Hvalfirði, Keflavík og
\