Andvari - 01.01.2006, Síða 156

154
STEINUNN INGA ÓTTARSDÓTTIR
ANDVARI
Eggerts og Bjarna og Sveins Pálssonar. Hinsvegar eru ferðasögur þar sem áhersla er lögð á
huglæg áhrif sem sögumaður verður fyrir á ferðum sínum, túlkun hans og reynslu, en minni
rækt lögð við hlutlægar lýsingar. Dæmi um ferðasögur í þessum dúr eru t.d. Ferðarolla
Magnúsar Stephensens og Ferðasaga Árna Magnússonar frá Geitastekk þar sem merkja má
sterka sjálfsvitund en á tímum upplýsingarinnar á fslandi er manneskjan að verða til sem
viðfangsefni bókmenntanna. Breski fræðimaðurinn Charles L. Batten (1978, 82-85, 110)
sem hefur sérhæft sig í ferðasögum átjándu aldar, skiptir ferðabókmenntum í tvennt en gerir
ekki greinarmun á ferðabók og -sögu. Hann nefnir í fyrsta lagi ferðabókmenntir sem inni-
halda athuganir ferðalangsins og alfræðilegar lýsingar (observations). Leiðarvísir Nikulásar
ábóta er dæmi um íslenska ferðabók af þessum toga. í öðru lagi eru ferðabókmenntir sem
innihalda það sem kalla mætti vangaveltur ferðalangs (reflections) sem tengjast ýmsum
sviðum, s.s. heimspeki, fagurfræði, siðfræði eða stjórnmálum. Tómas Sæmundsson gengur
lengst íslenskra ferðasagnaritara í þessa átt í Ferðabók sinni. Einföld skipting ferðabók-
mennta í -bók/sögu er þó sjaldnast alveg skýr þar sem þær einkennast af spennu milli hlut-
lægni og huglægni, hins persónulega og ópersónulega, hugarflugs og staðreynda, fróðleiks
og skemmtunar, veruleika og tungumáls.
21 Bréf Tómasar Sœmundssonar. 1907, 130-1, 151, 163, 170, 222, 224 og 268.
22 Sjá Tómas Sæmundsson. 1835, 48-94. Skipið sem hann var á hafði verið sent til íslands til
að ná í Friðrik Danaprins (síðar Friðrik sjöundi) en hann hafði dvalið hér á landi sumar-
langt. Tómas virðist hafa sjóast verulega frá því hann fyrst steig á skipsfjöl: „Mér er mikil
skemtun í, að hugsa til þessarar ferðar, ekki að eíns afþví ég var laus við allt það andstreými
og leíðindi, sem milli-ferðir vorar olla flestum þeím, sem eru óvanir sjóferðum, og átti í þess
stað ánægjanlegustu daga, so ég vissi valla af að eg væri á sjó, heldur og sérílagi þessvegna,
að mér veíttist þar tækifæri til að sjá sjóferðirnar í sínum blóma, og kynna mér lífernis-háttu
þeírra manna, sem mér hefir ætíð mikið þótt tilkoma, og ég annars aldreí mundi sjeð hafa“
(Tómas Sæmundsson. 1835, 53) Hann segir ýmislegt frá aðbúnaði sjómanna, m.a. því að
sjór rann inn á þilfarið svo ekki var vært í nokkru rúmi - fleiri ferðasagnaritarar eins og
Ásgeir Sigurðsson og Magnús Stephensen segja frá þessu sama í ferðasögum sínum - og
um lífshættuna sem fylgir sjómannsstarfinu ritarTómas: „...og so var hásetum lítið um að
fara uppí reíðann, að eg heýrði þá opt heita á guð í hljóði, er þess mundi viðþurfa. Fór þó
hvur er búinn var, og tíndist eínginn" (1835, 51).
23Seinna tók Hafliði nokkur Eyjólfsson úr Svefneyjum í sama streng. Hafliði fór á sjáv-
arútvegssýningu í Björgvin sumarið 1865 og ritaði um þá ferð „Lítið ferðasogu ágrip“.
Hann lýsir þar vandlega t.d. veiðarfærum og fiskverkun með það að leiðarljósi að nýta
þekkinguna heima á Islandi. Þegar hann horfði á skipaskurð í Gautaborg varð honum inn-
anbrjósts svipað og Tómasi: „Alldrei getur maður betur og glöggvar fundið og sieð, hvað
aumir og vesælir vjer erum í samanburði við aðrar þjóðir, en að standa við og horfa á, þessi
miklu manna verk og hugsa heim, að ekki sie stúnginn fram moldar bakki, til að leiða vatn
af foræðis mýrum, því síður minnstu viðburðir að bæta hafnir og lendíngar." Lbs. 752.4°,
25v.
24Jónas Hallgrímsson 1843, 2-31. Jón Halldórsson segir í bréfi til Jónasar um skapferli
Tómasar: „Eftir að hann kom hér til embættis, er honum líka fundið það af sumum, að hann
helzt fyrri árin hafi stundum orðið óþarflega stór og frekur, oft út af litlu tilefni og held ég
það sé áreiðanlegur sannleiki, að hann með meiri stillingu og minni ofsa hefði verið enn
þá fullkomnari maður. Að framfæra meiningu sína eða aðfyndni gegn öðrum þótta eða
þykkjulaust, mun honum ekki hafa verið sem bezt lagið" (Bréf Tómasar Sæmundssonar
1907, 293).
25Tómas Sæmundsson. 1947, 3.
26Sbr. Þorleifur Hauksson 1994, 483.