Iðunn : nýr flokkur - 01.10.1925, Side 4

226
Ólafur Lárusson:
IÐUNN
mikil saga ef hún yrði öll sögð. En því miður er mest
af henni gleymt. Þar eru að eins örlítil brot eftir. Eins
og vænta má, þekkjum við flest brotin úr sögu höfuð-
bólanna. Þar bjuggu þeir menn, er mest bar á í þjóð-
félaginu, og mestar fóru sögur af. Því hefir saga þeirra
geymst. Smábýlanna er minna getið. Er þó saga margra
þeirra eflaust jafn verð þess að geymast, eins og saga
stórbýlanna. A smábýlunum hafa gerst flest
krosslýðsins hljóöu hetjuverk
og maklegt væri, að þau rnættu
hefja sig upp yfir frægðiná ljóöa og sagna.
Saga höfuðbólanna íslensku er ærið margháttuð. Staða-
málin í lok 13. aldar skildu örlög margra þeirra. Fjöldi
af fornum höfuðbólum hvarf þá úr höndum leikmanna
og undir forræði kirkjunnar. Varð saga þeirra síðan öll
önnur en hinna, er leikmenn héldu. Kirkjan var ekki
allstaðar jafn fengsöm. Á Vesturlandi hélst leikmönnum
einna best á höfuðbólunum. Er í þeim sveitum, á mið-
öldunum og síðar, hvert höfuðbólið við annað, er leik-
menn ráða yfir, Vatnsfjörður, Ögur, Hóll í Bolungarvík,
Mýrar í Dýrafirði, Saurbær á Rauðasandi, Hagi og
Brjánslækur á Barðaströnd, Reykhólar, Staðarhóll, Skarð,
Staðarfell, Hvammur í Hvammssveit. Eigi skal hér farið
í neinn jöfnuð um sögu höfuðbóla þessara, hvort þeirra
eigi mesta sögu eða merkilegasta, en að einu leyti er
eitt þeirra einsdæmi, meðal allra höfuðbóla og líklega
allra jarða á landi hér. Það hefir með vissu verið í eign
sömu ættar óslitið í full 800 ár eða síðan um 1100,
síðan á dögum Jóns biskups Ögmundssonar og Sæ-
mundar fróða. Meira að segja eru allar líkur til þess, að
jörðin hafi aldrei úr ætt gengið síðan hún fyrst var num-
in á landnámsöld. Það má víst óhætt fullyrða, að þetta
verður ekki sagt um neina jörð aðra hér á landi. Og fá