Nýjar kvöldvökur - 01.01.1934, Blaðsíða 44

Steindór Steindórsson frá Hlöðum.
NYTJAJURTIR.
INNGANGUR.
Mikil og margvísleg eru þau not, sem
mennirnir hafa af plönturíkinu, bæði
beint og óbeint. Þaðan fá þeir fæðu og
klæði, læknis- og nautnalyf, efni til húsa-
bygginga og ýmissa nauðsynjahluta hins
daglega lífs, að því ógleymdu að fóður
húsdýranna er að mestu fengið beina leið
úr jurtaríkinu. Ekki er því þó jafnskipt
meðal allra fylkinga plantnanna, hversu
mikil not vér höfum þeirra. Blómplönt-
urnar, eða nánar ákveðið berfrævinga-
og dulfrævingafylkingarnar, veita oss
langsamlega mest þeirra allra saman. En
ekki má því þó gleyma, að allar grænar
plöntur eru undirstaða lifsins, sem á
jörðunni hrærist. Út í þá sálma skal ekki
farið hér, en aðeins gerð nokkur grein
fyrir fáeinum þeirra plantna, sem vér
menn höfum mest not af. Þar er úr
mörgu að velja og vandséð hverju hafna
skal, og hvað skal tekið, en meginreglu
mun ég hafa þá, að gera helzt að um-
talsefni þær plöntur, sem vér hér norður
á íslandi og nágrannaþjóðir okkar hafa
mest not af. Þó mun hér með öllu sleppt
þeim plöntum, sem eingöngu eru fóður-
jurtir, sömuleiðis þeim aragrúa plantna,
sem menn rækta sér til skemmtunar, án
þess þó að ég vilji á nokkurn hátt gera
lítið úr þessum plöntum, en einhverstað-
ar varð að setja takmörkin, og þá lá
næst, að þau yrðu tengd við þær tegund-
ir, sem eru til beinna nota fyrir mann-
inn.
Ef vér athugum uppruna hinna ýmsu
nytjaplantna, sést skjótt að flestar þeirra
eiga heimkynni sín í hitabelti jarðar og
hinum hlýrri hlutum tempruðu beltanna.
— Hvergi annarstaðar á hnettinum er
jörðin svo gjöful og gæðagnótt hennar
jafnmikil. Þar fer saman hlýtt loftslag
og nægilegt regn, og eru þar því sköp-
uð skilyrði hinum glæsilegasta villi-
gróðri, en til villiplantnanna eiga allar
yrkiplöntur ætt sína að rekja. I kald-
tempruðu löndunum, eða hinum köldu og
hrjóstrugu heimskautalöndum eru heim-
kynni sárafárra hinna eiginlegu nytja-
plantna, enda þótt tekist hafi með erfiði
og umhyggju margra kynslóða að flytja
þær þangað og fá þær til að laga sig eft-
ir hinum breyttu skilyrðum.
Eins og margt annað í forsögu mann-
kynsins er það hulið, hversu langt sé
síðan menn fóru að hagnýta sér gjafir
jurtaríkisins, eða yrkja jörðina. Þó má
telja víst, að ekki hafi maðurinn verið
langt kominn á þroskabraut sinni, er
hann tók að neyta ávaxtanna af trjám
þeim, er í mörkinni uxu, að minnsta
kosti gat hann fljótt lært það af frænd-
um sínum öpunum og öðrum skógardýr-
um. Hinsvegar mun hafa liðið langur
tími, áður en mönnum lærðist að yrkja
jörðina og treysta ekki eingöngu á þær
afurðir, sem hendingin lét þeim í hendur
berast. Jarðyrkjan hefur naumlega byrj-
að fyrr en menn höfðu tekið sér fasta
bústaði. En hversu langt sé síðan að ára-
tali, er með öllu óvíst. Hér skal þó getið
um hina merkustu, elztu vitnisburði,
er menn hafa um akuryrkju. í Kína og
Egiptalandi er víst, að akuryrkja var