Eimreiðin - 01.07.1954, Page 81

ISLENZK ORÐTÖK eftir Halldór
Halldórsson, Rvík 1954 (Isafold-
arprentsmiðja h.f.).
Bók þessi, sem er doktorsritgerð
höfundarins, varin við Háskóla Is-
lands síðla á þessu sumri, fjallar um
5,drög að rannsóknum á myndhverf-
um orðtökum i íslenzku".
I upphafi ritgerðar sinnar skýrir
höfundurinn hver orðtök hann rann-
sakar, en þau eru alls 830 að tölu
°B aðallega þrenns konar: 1 fyrsta
lagi orðtök eins og „svo fór um sjó-
ferð þá“, sem er aðalsetning, notuð i
breyttri merkingu, i öðru lagi orðtök
eins og „þegar i harðbakkann slær“,
sem er aukasetning, notuð í breyttri
merking, og i þriðja lagi orðtök eins
°g „láta dæluna ganga“, sem eru föst
orðasambönd í breyttri merkingu og
lafngilda umsögn eða geta jafngilt
umsögn. Af þessari skipting má sjá,
að í riti þessu eru ekki orðatiltæki
eins og til dæmis á annað borð, með
oddi og egg, i miðjum kliðum, og
gerir höf. góða grein fyrir þessu.
Hann segir, að orðið orðtak, eins og
flest orð málsins, sé villiblóm, sem
sprottið hafi á engi tungunnar. Mér
finnst hæpið að nefna flest orð máls-
ms villiblóm. Málfræðirannsóknir
sýna, að öll þróun tungumála á sér
eðlilegar orsakir, hið smæsta sem hið
stærsta, og að hlutverk málfræðinga
er að skýra á eðlilegan hátt, sam-
kvæmt kunnum lögmálum, hvert ein-
asta atriði í hverju tungumáli, öll
fyrirbæri málsins, hvort sem um
stofna, viðskeyti eða forskeyti eða
beygingar er að ræða, og ef eitthvað
er óskiljanlegt eða óskýranlegt, að
reyna þá með rannsóknum og sam-
anburði að varpa nýju ljósi á það,
sem áður hefur verið óskýrt. 1 mín-
um augum eru mörg orð málsins eins
og angandi rósir, önnur eins og ill-
gresi, og ef tala á um villiblóm, ætti
að einskorða það við erlendar slettur
og bögumæli.
Höf. segir réttilega, að í islenzku
muni finnast mörg þúsund orðtök, þó
að hann skýri aðeins 830. Þetta er
áreiðanlega rétt. Höf. kallar orðtök
þau, er hann hefur rannsakað í riti
þessu, myndhverf, og er þvi eðlilegt,
að hann skýri í sérstökum kafla við
hvað er átt. Styðst hann þar mjög
við kenningar erlendra málfræðinga
um þetta efni, og er greinargerð höf.
itarleg, en ber þó um of vott um, að
um efni þetta hefur verið hugsað á
erlendum málum, en siður á islenzku.
Myndhvörf svarar til meíaphor á
ensku, þ. metapher, og dæmi höf. er
gott: Jón hagar sér eins og sauður,
Jón er sauður. 1 fyrra dæmi er um
samanburð að ræða, en í seinna dæm-
inu er um myndhvörf að ræða. Mynd-
hvörf eru því líkingar eða myndir,
en ekki samlikingar eða samanburður,