Eimreiðin - 01.07.1954, Page 85

eimreiðin
RITSJÁ
237
Ifgum tengslum. Allir eru þættir
þessir athyglisverðir og nauðsynlegir
til skýringar á eðli og uppruna orð-
taka. Höf. segir réttilega, að samruni
(eða kontaminaíion) sé í því fólginn,
að tvö orð eða orðasambönd steypist
saman i eitt, þannig að hið nýja orð
eða orðasamband beri merki beggja,
er til grundvallar liggja, og er þetta
vel og réttilega sagt. Við gætum
einnig likt því við tvær ár eða læki,
sem renni saman í einn farveg, sem
flytur þá vatn beggja ánna eða lækj-
anna. Dæmi þau, er höf. nefnir um
samruna, eins og aka hQllum fæti,
er sé samruni úr aka hQllu og fara
hí.illum fæti, en hvorttveggja kemur
fyrir í fornu máli, hygg ég sé flest
eða öll rétt skýrð. Meðal þessara orð-
taka er: gjalda afráð, sem kemur
fyrir í elzta máli og nú er oft nefnt:
hiða afhroð. Hann nefnir skýringar
Sven Tunbergs í NoB (I, 136—137)
(fyrir fram ákveðið gjald, réða af)
og Axel Kocks (Bidrag til svensk ety-
uiologie 37—42 afraiþ: reiða), en
minnist ekki á ritgerð eftir E. A. Kock
í Ark. 35, 23, ritgerð eftir A. M.
Sturtevant i Stud. phil. 1928, 375 nn
og skýringu eftir J. Br.-Nielsen í
AphS. 1946, 376, sem allar eru um
skýringar á orðinu afhroð. Ég fer
ekki nánar út í þær skýringar, en þær
kröfur verður að gera í vísindalegu
riti, að vitnað sé i allar ritgerðir um
efni það, sem verið er að skýra, og
var það auðvelt um orðið afhroð, þar
eð ritgerða þeirra, er ég minntist á,
er allra getið í 1. h. orðabókar minn-
ar, en það kom út 1951.
Annar þáttur nefnist samvöxtur,
°g skilgreinir höf. það þannig: Með
samvexti á ég við það, að tvö eða
fleiri orð, sem saman standa i orðtaki,
'rerði í málvitundinni að einu orði,
og nefnir hann dæmið: leggja sig í
framkróka, sem muni vera samvöxtur
úr leggja í fram króka, sem kemur
fyrir í Fornaldarsögum, og leggja
sig fram, sem fyrir kemur í forn-
máli. Þessi þáttur um samvöxt er að-
eins 3 siður og flytur í raun og veru
aðeins þetta eina dæmi, því að skýr-
ingu höf. á orðtakinu „slé i baksegl-
in“ tel ég vafasama. En það má sjá
af þessu dæmi, að skilgreining höf.
milli þess, sem hann nefnir samruni,
og þess, er hann nefnir samvöxtur, er
óljós. Vér nefnum samvöxt frekar
það, sem upprunalega er samvaxið,
sbr. til dæmis samvaxna tvibura, en
siður það, sem vex saman. Skýring
höf. á orðtakinu „að leggja sig í fram-
króka“ kann að vera rétt, þótt dæmin
séu öll frekar ung, en mig furðar á,
að hann skuli hafa gefið sérstökum
þætti nafn til þess að skýra orðtak
þetta, i stað þess að nefna það sem
i mesta lagi afbrigði i samrunadæm-
unum, þar sem orðtak þetta, að
leggja sig í framkróka, virðist sam-
runi úr leggja i fram króka og leggja
sig fram. Dæmi þetta um samvöxt, er
höf. nefnir svo, er aðeins eitt dæmi
af 830 orðtökum, sem er þó skipað í
sérstakan flokk eða þátt. Þetta sýnir
vilja höf. til þess að gera sér ljósa
grein fyrir öllum einkennum orðtaka
og flokka þau niður eftir þvi, en þá
hefði verið eðlilegt, að höf. hefði gert
tilraun til þess að búa til sérstakt
flokkunarkerfi fyrir öll 830 orðtökin
og raða þeim niður í flokka eftir
myndunarhætti. I þvi flokkunarkerfi
hefðu stuðluðu orðtökin, er ég minnt-
ist á, verið %—% af öllum orðtök-
unum. En hins vegar skal ég fúslega
viðurkenna, að erfitt myndi að gera
slikt flokkunarkerfi. I stað þess hefur
höf. valið að skipa orðtökunum í