Eimreiðin - 01.07.1954, Síða 86

238
RITSJÁ
eimreiðin
flokka eftir þvi, hvaðan þau eru runn-
in: frá hernaði, íþróttum og leikum,
veiðimennsku, sjómennsku o. s. frv.
Þessi skipting er mjög hagkvæm og
glögg yfirlits, en hún skýrir ekki
innsta eðli orðtakanna, hvernig þau
verða til. — Þriðja þátt þriðja kafla,
sem er um breytingar orðtaka, nefnir
liöf. liðfall, sem er ágætt orð um
ellipse, og er um þau orðtök, sem
einhver liður virðist hafa fallið brott
úr, eins og til dæmis orðtakið:
hrökkva upp af, sem virðist vera stytt
úr hrökkva upp af klakknum. Dæmi
þau, er höf. nefnir um liðfall (hafa
e-ð til að bera í stað hafa e-ð til
brunns að bera, það á ekki úr að aka
í stað úr öngum að aka, halda til fulls
við e-n i stað fulls réttar eða hlutar,
að slá slöku við í stað slá slöku segli
við, sigla hann krappan i stað sigla
krappan sjó o. fl.), hygg ég, að sé öll
rétt skýrð, nema ef til vill orðtakið
það á ekki úr að aka, er höf. vill
skýra sem tvöfalt liðfall, nl. úr öng-
um krók. Benda má á í nútimamáli:
að vera i öngum sinum, þar sem ber-
sýnilega er átt við nafnorðið öng í
þgf. flt. (öngvar), en höf. bendir lika
á, að þetta kunni svo að vera. Til
samanburðar má geta þýzka nafn-
orðsins enge, fhþ. engi, mhþ. enge,
sbr. enn í þýzku land-enge, meer-
enge, og loks er þetta orð til í forn-
indversku sem nafnorðið ámhas, þ. e.
þröng, þrengsli.
Þá er 4. þáttur þessa kafla, er höf.
nefnir alþýðuskýringar og afbakanir
og á þar við málbreytingar þær, sem
stafa af tilraunum til þess að skýra
uppruna orða eða orðtaka og færa
þau til samræmis við þá skýringu,
þótt röng sé. Nefnir hann til dæmis:
komast á ringulreið, sem kemur fyrir
á 16. öld í kvæði Ólafs Tómassonar í
visum um þá Jón Arason biskup og
syni hans og byrjar þannig: síðan fór
á ringulrei / réttr á ísa landi. Sýnir
höf. fram é, að orðið ringulrei, sem
hefur ummyndazt i ringulreið, er
tökuorð úr þýzku og heitir nú ringel-
reihen, sem táknar tiltekinn hring-
dans. Þá hygg ég einnig, að skýring
hans leika á als oddi sé rétt; er það
oft ritað með einu 1-i og oft skýrt
þannig, að það sé af alur, en er vafa-
laust röng skýring. I Hrólfs sögu
kraka kemur fyrir alsolla og er veikt
lýsingarorð, líkt og aldauða, örvita,
holgóma og mörg önnur slík orð. Ætti
því framvegis að taka upp aftur orðið
alsolla eða alsolli, en sleppa á als oddi.
Þé er loks 5. og siðasti þáttur þessa
3. kafla um bi'eytingar otða, er höf.
nefnir: losnun orða og orðasambanda
úr upprunalegum tengslum og nefnir
þar nokkur dæmi,og er þeirra merkast
að gera aðsúg að e-m, sem nú merkir
„að ráðast ó e-n“, en er til orðið úr
orðtakinu bora frekan atsúg til e-s
og kemur fyrir í Orkneyingasögu, og
er orðtak þetta frá húsagerðarlist og
merkir upprunalega að bora of djúpa
skoru í tré (eða þvílíkt) og er eigin-
lega aðsog, aðferð til þess að tengja
saman spýtur, svo að þær eins og
sogist saman. Gamla merkingin
gleymdist og orðtakið breyttist þá i
að gera aðsúg að e-m. Hefur Hj. Falk
skýrt þetta skemmtilega. önnur dæmi
i þessum þætti eru vafasöm, einkuni
að skjóta í langbakka, sem merkir
„að draga ó langinn, skjóta á frest“,
og hygg ég, að nánari rannsóknar
þurfi en gerð hefur verið til þess að
afsanna það, að ekkert samband geti
verið milli islenzka orðtaksins og hins
þýzka: etwas auf die lange bank
schieben og hins sænska: komma p&
lángbánken.