Uppeldi og menntun - 01.01.2003, Blaðsíða 40

ÞEGNSKAPARMENNTUN
ingarnir sem dregið hafa vagn beinaberu lífsleikninnar (jafnt „skapgerðarmótun-
ar" sem „félagsþroska- og tilfinninganáms") hafa fremur verið alþýðufræðarar,
svo sem Goleman, eða baráttujaxlar, svo sem Bennett, Lickona og Kilpatrick, en
smásmugulegir fræðimenn. Höfuðrit beinaberrar lífsleikni (t.d. Lickona 1991;
Kilpatrick 1992, Goleman 1995) eru metsölubækur, skrifaðar fyrir foreldra og
kennara: bækur sem á köflum endurspegla hin frægu vísdómsorð Emersons að
stundum sé betra að öskra en að fræða. Þess er og að minnast að þótt beinabera
lífsleiknin hafi vaxið úr grasi samhliða dygðafræðum í kennilegri siðfræði - og
snúist eins og þau um þroska persónulegra dygða - þá virðist sáralítil víxl-
frjóvgun hafa orðið þar á milli. Lickona og félagar fengu ekki hugmyndina að
beinaberri lífsleikni með því að lesa verk dygðafræðinga á borð við Anscombe,
Foot eða Maclntyre og þótt þeir vitni annað slagið, fyrir kurteisissakir, í forföður
dygðafræðanna, Aristóteles (einkum um gildi réttrar tamningar á æskuskeiði og
siðlega þýðingu tilfinningalífsins), þá skortir verk þeirra einatt heimspekilega
jarðbindingu. A hinn bóginn hefur þegnskaparmenntunin dafnað í virku sambýli
við frjóa umræðuhefð síðustu ára í stjórnmálaheimspeki um þegnskaparhugtakið.
Þetta kann að vera meginástæðan fyrir því að beinabera lífsleiknin hefur einfald-
lega ekki átt nein þau spjót í smiðju sinni sem leggja mætti með til þegnskapar-
menntunar - og skýrir það best þögnina.
Eg leyfi mér nú, fyrir hönd talsmanna beinaberrar lífsleikni, að reyna að henda rök-
legar reiður á andmælunum sem þeir gætu borið fram gegn þegnskaparmenntun.
Hyggjum í því skyni að þrenns konar ágreiningi sem mér virðast andmælin hvíla á:
(1) Ágreiningur um samband „hins góða" og „hins rétta". Þótt beinaberu lífsleiknina
skorti, sem fyrr segir, beina heimspekilega jarðtengingu, þá er hún augljóslega af
meiði svokallaðra leikslokakenningn í siðfræði sem álíta „hið góða" ákvarða „hið
rétta". Það er, mælikvarðinn á rétta breytni er eingöngu sá að hún stuðli að góð-
um afleiðingum; í þessu tilfelli því að fólk nái að fullgera þroskakosti sína á sviði
siðvits og tilfinningagreindar, óháð tíma og stað. Þegnskaparmenntunin vex hins
vegar upp úr jarðvegi svokallaðra lögmálskenninga í siðfræði sem álíta að „hið
rétta" standi röklega framar „hinu góða", þannig til dæmis að gott líf sé hvert það
líf sem einstaklingar kjósi sér eftir að hafa fullnægt kröfum um hlýðni við lög og
rétt. „Þegninn" í þegnskaparmenntun er umfram allt einstaklingur með réttindi
sem hann stendur vörð um, á sama tíma og hann virðir samsvarandi réttindi ann-
arra: formleg (svo sem eignarrétt) eða óformleg (svo sem almenn mannréttindi).
Lesendur sem vel eru að sér í hugmyndasögu kynnu að skilja orð mín svo að
þegnskaparmenntunin sé þá einhvers konar hagnýt kantísk formhyggja. En því er
ekki að heilsa. Minnumst þess að innan hinnar lýðræðislegu frjálslyndishefðar
sem þegnskaparmenntunin tilheyrir hafa löngum verið dregnir tveir megintaum-
ar. Annar, sem leikur á þynnri þræði, liggur aftur til Lockes og Kants; hinn þykkri
tengist hugmynd Rousseaus um jákvætt frelsi, fremur en einungis neikvætt, og
Mills um dygðir í frjálslyndu samfélagi, fremur en einungis reglur. Þegnskapar-
38
i