Uppeldi og menntun - 01.01.2003, Blaðsíða 12

ÞRÓUN HLJÓM-2
búning fyrir lestrarnámið en lestrarnámið sjálft. Að sjálfsögðu þarf sú þjálfun sem
fram fer að vera í samræmi við aldur og þroska barns. í Aðalnámskrá leikskóla (1999)
er einmitt lögð áhersla á málrækt og að vekja áhuga barnsins á rituðu máli.
Hvað er hljóðkerfisvitund?
Börn fjögurra til sex ára gömul eru flest komin með nokkuð gott vald á móðurmál-
inu. Þau eru farin að gera sér grein fyrir hljóðfræðilegri uppbyggingu talaðs máls og
farin að leika sér að tungumálinu á annan hátt en áður. Þau búa til ný orð, bullríma
eða finna hvaða orð ríma saman og hver ekki. Þessi leikur að orðum og hljóðum er
mikilvægur undanfari lestrarnáms. Hæfnin eða þroskinn til að geta slíkt kallast
meðal fræðimanna hljóðkerfisvitund (phonological awareness). Hljóðkerfisvitund er
mjög vítt hugtak og felur í sér að hæfileikann að geta skoðað, hugsað um og breytt
viljandi hljóðrænum þáttum tungumálsins (Scarborough og Brady, 2002). Barn sem
svarar, að ekki heyrist /s/ ísól af því að sólin tali ekki, hefur t.d. ekki enn þroskað þenn-
an hæfileika. Flest börn eru komin með nokkra hljóðkerfisvitund við fjögurra ára ald-
ur og eru farin að kunna að meta að leika sér með rím og orð. Hljóðkerfisvitund
ásamt málfræðivitund (grammatical awareness), merkingarfræðivitund (semantic
awareness), setningafræðivitund (syntactic awareness) og málnotkunarvitund (prag-
matic awareness) falla undir hugtakið málmeðvitund (metalinguistic awareness).
Hljóðkerfisvitund er oft ruglað saman við hljóðvitund (phonemic awareness), sem
er einn þáttur hljóðkerfisvitundar. Með hljóðvitund er einungis átt við að börn geri
sér grein fyrir að orð eru samsett úr röð hljóðunga (fónema) og að þau skynji hljóð-
ræna uppbyggingu orðanna. Hljóðvitund þroskast heldur seinna en aðrir þættir
hljóðkerfisvitundar og heldur áfram að þroskast samhliða lestrarnámi. Hljóðkerfis-
vitund er mun víðara hugtak en hljóðvitund og felur m.a. í sér skynjun á stærri hljóð-
rænum heildum og einingum eins og orðum, rími og atkvæðum. (Scarborough og
Brady, 2002). í HLJÓM-2 eru 6 verkefni sem reyna aðallega á hljóðkerfisvitund, þar
af reyna tvö verkefni meira á hljóðvitund, en eitt verkefnið, Mnrgræð orð, tengist öðr-
um þætti málmeðvitundar eða merkingarfræðivitund.
Þegar þriggja ára gömul börn eru að leiðrétta talvillur, einkum annarra, og leika
sér að hljóðum er það vísbending um að hljóðkerfisvitund sé að þroskast. Við þriggja
til fjögurra ára aldur heyra börn yfirleitt hvort orð er sagt á rangan hátt. í athugun
Chaneys (1992) gátu 91% þriggja til fjögurra ára barna dæmt um hvort tiltekin ensk
orð voru rétt borin fram eða ekki. Hins vegar gátu aðeins 14 % þriggja til fjögurra ára
barna komist að því hvort orð byrjar á sérstökum hljóðungi eða ekki. Flest börn geta
þetta við fimm til sex ára aldur (sbr. Calfee, Lindamood og Lindamood, 1973; Liber-
man, Shankweiler, Fischer og Carter, 1974).
Hljóðkerfisvitund byrjar því að þroskast löngu áður en formlegt lestrarnám hefst.
Þjálfun hljóðkerfisvitundar ætti því að vera einn af þeim þáttum málræktar sem sinnt
er í leikskólanámi.
Tengsl hljóðkerfisvitundar við mólÞroska og lestur
Sterk tengsl virðast vera á milli hljóðkerfisvitundar og málþroska og hafa þau fund-
10