Uppeldi og menntun - 01.01.2009, Blaðsíða 12

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 18(1)/200912
Evrópubúa en til dæmis Finna eða Frakka og hlýtur að skipta máli fyrir sambærilega
sjálfs-/samvitund Íslendinga.
um þjóðir og þjóðErnisstEfnu
Þeim mörgu sem glímt hafa við að skilgreina hugtökin þjóð og þjóðernisstefnu hefur
gengið afleitlega að ná samkomulagi um hvað búi að baki hvoru tveggja. Nóg hefur
þó verið skrifað og skrafað síðustu áratugi. Viðteknar hugmyndir um að fólk sem talar
sama tungumál, býr að svipaðri menningararfleifð og byggir sameiginlegt landssvæði
myndi eina þjóð eru til dæmis langt frá því að spanna allt sviðið. Nefna má að Sviss-
lendingar og Bandaríkjamenn líta á sig sem heildstæðar þjóðir og hafa hvorir tveggja
ríka þjóðerniskennd en eru þó innbyrðis af ólíkum líffræðilegum/etnískum uppruna;
báðar þjóðir tala nokkur ólík tungumál og hafa margvísleg trúarbrögð.
Árið 1882 hélt frjálslyndur franskur trúarbragðafræðingur og þjóðernissinni, Ernest
Renan að nafni, því fram að þjóðir væru fyrst og fremst „sálir“ eða „andlegt ástand“
(„A nation is a soul, a spiritual principle“). Það sem einkenndi þær væri samstaða sem
byggðist á sameiginlegum minningum og fórnum í fortíðinni, löngun til að lifa saman
og vilji til að varðveita menningararfinn um aldur og ævi. Renan hafnaði því hins
vegar að land, tunga, kynþáttur, sameiginlegir hagsmunir (þeirra á meðal hernaðar-
hagsmunir) eða trúarbrögð dygðu ein og sér eða saman til þess að skilgreina þjóðir
og samkennd þeirra (Renan, 1996). Ræða hans féll í grýtta jörð en hún átti sér meðal
annars pólitískar rætur í þeirri staðreynd að Frakkar höfðu beðið ítrekaða ósigra fyrir
næstu nágrönnum sínum í austri og mátt sjá á bak héruðunum Alsace og Lorraine til
Þýskalands.
Kenningar Renans eru um margt óljósar (Einar Már Jónsson, 2003). Þær færðu samt
nýja vídd inn í fremur þrönga þjóðernisumræðu nítjándu aldar þar sem meðal annars
var á ferð ákveðin kynþáttahyggja sem rekja má til sameiningar Þýskalands og
ríkjandi hugmynda þarlendra heimspekinga og stjórnmálamanna. Áhersla Renans
á sameiginlegar minningar er ekki eins áþreifanleg og það að leggja sameiginlega tungu,
trú og/eða landsvæði til grundvallar. Hjá honum er hin huglæga skynjun aðalatriðið.
Í meðförum Guðmundar Hálfdanarsonar prófessors hefur þessi afstaða Renans
verið kölluð „huglæg, pólitísk eða einstaklingsbundin-frjálslynd þjóðernisstefna“
(Guðmundur Hálfdanarson, 1996, bls. 11).
Frá Renan til samtímans er löng leið og þjóðernisstefna hefur verið skilgreind með
ýmsum hætti. Guðmundur Hálfdanarson greindi meginlínur umræðunnar ágætlega
með grein í Skírni árið 1996 þar sem hann hélt því fram að undir lok tuttugustu aldar nyti
„pólitísk eða frjálslynd þjóðernisstefna í anda Renans mestrar hylli í Vestur-Evrópu,
a.m.k. meðal stjórnvalda“ (1996, bls. 14). Gagnstæða stefnu kallar Guðmundur menn-
ingarlega þjóðernisstefnu og rekur hana einkum til þýskra heimspekinga og sagn-
fræðinga, þeirra Johanns G. Herder, Johanns G. Fichte og Heinrichs von Treitschke.
Þeir lögðu allir mikið upp úr þjóðtungu sem samnefnara þjóðar og í meðförum hinna
tveggja síðarnefndu leiddi það til samanburðar þjóða í millum með það að markmiði
að sýna fram á yfirburði eins (í þeirra tilviki Þýskalands) gagnvart öðrum.
landið er eitt – samfélagið er breitt/breytt