Uppeldi og menntun - 01.01.2009, Side 20

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 18(1)/200920
landið er eitt – samfélagið er breitt/breytt
félög, stjórnmálaflokka o.s.frv. Með því að þessar stofnanir eiga sterk ítök meðal
almennings skapast grundvöllur til skoðanaskipta og lýðræðislegra ákvarðana (í
þeim samfélögum sem það á við) án þess að raskað sé meginskipan viðkomandi
samfélags. Íslenskt þjóðfélag og íslensk samvitund er gott dæmi um þessa vitund
sem kalla má réttarvitund á íslensku (legitimizing identity).
Í öðru lagi sprettur samvitund upp á meðal þeirra sem finna sig minni máttar eða •
útundan á grundvelli sögulegra, landfræðilegra eða líffræðilegra forsendna. Þetta
getur til dæmis átt við suma trúarhópa eða íbúa tiltekinna svæða. Við slíkar aðstæð-
ur skapast viðnámsvitund (resistance identity) viðkomandi hópa sem leitast við að
skýra og skerpa sérkenni sín í þeim tilgangi að efla samstöðu sína og samkennd.
Í þriðja lagi er það sem nefna má • viðfangsvitund (project identity). Hún verður til
þegar kenningum er beitt til að endurskilgreina stöðu þjóðfélagshópa með það að
markmiði að breyta samfélagsgerðinni. Dæmi Castells um þetta er það þegar fem-
ínisminn hættir að láta sér nægja að berjast fyrir réttindum kvenna, heldur beitir sér
gegn feðraveldinu í heild sinni og hefðbundnu fjölskyldumynstri (Castells, 1997).
Castells heldur því fram að viðnámsvitundin sé kröftugust vitundanna þriggja í sam-
félögum nútímans, ekki síst vegna miðstýringar á mörgum sviðum og tilhneigingar
til hnattvæðingar. Þar hefur hann bæði í huga alþjóðaviðskipti og samvinnu á sviði
stjórnmála, en einnig og ekki síður hvernig tölvusamskipti hafa galopnað landamæri
milli þeirra sem vilja og geta nýtt sér slíkt. Þegar rúmið er orðið of vítt vex þörfin fyrir
eitthvað nærtækara og skiljanlegra, ella missum við fótanna. Svæðisvitund styrkist
því á breytingatímum, hún er svar við hinu fjarlæga og breytilega og hún snýst oft um
að verja og vernda sameiginlega sögu, náttúru eða mannvirki. Svæðið og svæðissam-
félagið verða að uppsprettu og farvegi nýrrar samvitundar sem dafnar í heimahögum
og styrkir íbúana í veröld sem breytist hratt og oft ófyrirsjáanlega.
Það er auðvelt að taka undir skoðanir Manuels Castells þótt erfiðara sé að færa
fram beinan rökstuðning. Það má samt ímynda sér sveitarfélag eða landfræðilega
afmarkaða byggð. Íbúarnir hafa allir sín sérkenni og sérstaka sjálfsvitund. Þeir eiga
sér fjölskyldur og heimili sem öll hafa sína siði, venjur og hefðir. Hver fjölskylda er
hluti af ætt eða ættum og hefur þar með ákveðna ættarvitund. Þá er rúm fyrir inn-
byrðis samjöfnuð/meting á milli einstaklinga, heimila og sveitarhluta. Saman hafa
íbúar sveitarfélagsins nokkur verkefni, svo sem rekstur skóla og fjallskil. Einnig er
sameiginlegt félagslíf á borð við kirkjulegt starf, kórstarf og þorrablót. Vel má ímynda
sér að í sveitinni séu ungmennafélag, kvenfélag og ef til vill fleiri félög. Af öllu þessu
verður til sveitar- eða byggðarvitund sem á ytra byrðinu markast af formlegum skil-
um á milli sveitarfélaga og/eða náttúrulegum aðstæðum einum saman. Það að vera
Svarfdælingur eða Súðvíkingur verður ákveðinnar merkingar, svo dæmi séu nefnd. Í
öllum megindráttum verða mynstur þessarar gerðar víða til og á milli byggða verður
stundum samjöfnuður þótt sameiginleg verkefni og hefðir tengi þær líka saman. Sumt
er formlegt, til dæmis samstarf um menntamál og samgöngumál. Annað er huglægt
og hvílir alfarið á menningarlegum forsendum. Dæmi um slíkt er Sæluvikan, árleg
héraðsskemmtun Skagfirðinga. Af verður samvitund sem tengir íbúa heilla byggð-
arlaga saman, samvitund sem eðlilegast er að kalla héraðsvitund.