Fréttablaðið - 16.01.2010, Blaðsíða 18

18 16. janúar 2010 LAUGARDAGUR
UMRÆÐAN
Jared Bibler skrifar um
svikamyllur
Ponzi-svik vísa til hvers kyns svika eða blekk-
inga sem byggjast á því að
sífellt þarf að fá inn nýja
fjárfesta til þess að geta
greitt þeim fjárfestum sem
fyrir eru. Innstreymi nýrra
peninga er eina leiðin til að halda
kerfinu gangandi. Þessi svik hafa
oft yfirbragð löglegra viðskipta en
það er tap á þeim og til þess að þau
gangi upp þarf stöðugt að fá aukið
fjármagn.
Innan verðbréfasvika eru Ponzi-
svik flokkuð sem tilboðssvik. Í þeim
felst tilboð um sviksamlegt fjárfest-
ingartilboð til fjárfesta. Ponzi-svik
eru einnig kölluð pýramídasvik
vegna þess að hægt er að hugsa sér
uppbyggingu svikanna eins og pýr-
amída þar sem grunnurinn þarf
alltaf að verða breiðari og breið-
ari til þess að bera þau lög sem eru
fyrir ofan.
Upphaflegu Ponzi-svikin
Carlo Ponzi (sem kallaði sig
„Charles“) kom sem inn-
flytjandi til Boston frá
Ítalíu árið 1903 og var
aleiga hans þá tveir doll-
arar og fimmtíu sent.
Árið 1920 var hann orð-
inn þekktur viðskipta-
jöfur og fjárfestir. Í
raun og veru voru við-
skipti hans ekkert nema
risavaxin pýramídasvik.
Upp frá því hafa svik
af þessu tagi oft verið nefnd í
höfuðið á Ponzi sem er talinn ein-
hver mesti svikahrappur í sögu
Bandaríkjanna. Ponzi rakaði til
sín milljónum dollara frá grun-
lausum fjárfestum og notaði fé
nýjustu fjárfestanna til að borga
þeim sem vildu innleysa fé sitt.
Svikin sem Ponzi beitti voru í
sjálfu sér afar einföld. Í þá daga
var hægt að kaupa það sem hét
alþjóðlegur svarmiði í einu landi
og skipta honum fyrir frímerki í
öðru landi. Ef það var ódýrara að
senda bréf á einum stað en öðrum
var fræðilega hægt að hagnast á
verðmuninum með því að kaupa
ódýra svarmiða til dæmis á Ítalíu
og skipta þeim fyrir verðmætari
miða í Bandaríkjunum. Ponzi
sagði fjárfestum sínum að hann
væri að afla þeim fjár með þess-
um einföldu viðskiptum. Raun-
veruleikinn var sá að það var
erfitt að skipta þessum miðum
og það var heldur ekki til nóg af
þeim í heiminum til þess að bera
uppi þá stærð sem Ponzi-fjárfest-
ingarsjóðurinn náði að lokum.
Hann tók einfaldlega fé frá sífellt
fleiri fjárfestum og borgaði hverj-
um þeim sem vildu fá fjárfest-
ingu sína til baka með fjármun-
um nýju fjárfestanna og lofaði
undraverðri ávöxtun, eða 50% á
aðeins 45 dögum. Fé streymdi inn
í sjóðinn frá öllu Nýja-Englandi.
Fólk tæmdi sparireikninga sína
og veðsetti heimili sín og afhenti
Ponzi fé sitt. Hann tók sér góðan
hluta fjárins, flutti á sveitasetur,
keypti vænan hlut í banka í Bos-
ton og þegar móðir hans heim-
sótti hann frá Ítalíu pantaði hann
fyrir hana glæsilegan einkaklefa
á áætlunarskipi.
Hrikta tók í áætluninni sumar-
ið 1920 þegar fjölmiðlar og lag-
anna verðir urðu æ forvitnari um
það hvernig Ponzi hafði eignast
peninga sína. Í ljós kom að í stað
þess að vera forríkur skuldaði
Ponzi sjö milljónir dollara (eða
u.þ.b. 74 milljónir dollara í dag).
Verkefnið skilaði aldrei hagnaði
og var í raun og veru rekið með
miklu tapi. Margir bankareikn-
ingar Ponzis voru bornir uppi af
háum lánum. Hanover Trust, Bos-
ton banki sem Ponzi stjórnaði, var
tekinn yfir af yfirvöldum í Massa-
chusetts og kom það í veg fyrir að
Ponzi gæti hrint lokaáætlun sinni
í framkvæmd. Hún var sú að taka
fé úr hirslum bankans til þess að
borga óánægðum fjárfestum út.
Ponzi fór að lokum í fangelsi og
fjárfestar hans töpuðu meirihluta
af sparifé sínu – fengu innan við
30 sent af hverjum dollar.
Sameiginleg einkenni
Ponzi-svik eru oft byggð á tengsla-
svikum, það er svikum sem bein-
ast að hópi einstaklinga sem eru
í einhvers konar sambandi við
svikarann. Með svikunum er
því verið að misnota gagnkvæmt
traust sem ríkir í samfélagi. Ein-
staklingarnir eru oft úr sama
trúarhópi, eiga sameiginlegan
uppruna eða land og svikarinn.
Svikarinn getur sagt: „Ég er ekki
einhver ókunnugur maður. Við til-
heyrum sama samfélagi.“ Af þess-
um sökum geta Ponzi-brögð orðið
mjög erfið viðureignar fyrir eftir-
litsaðila. Fjárfestarnir sem verið
er að svíkja eru hollari hópnum
sínum en eftirlitsaðilanum. Jafn-
vel þegar peningarnir eru horfn-
ir vilja sumir samt ekki trúa því
að þeim hafi verið stolið. Fórnar-
lömbin verða í mörgum tilvikum
„hrifin“ af svikaranum og koma
honum til varnar, sama hvaða
sönnunargögn þeim eru sýnd sem
sanna hið gagnstæða.
Þegar Ponzi-bragð hrynur lýsir
svikarinn því oft yfir opinber-
lega að hann hafi aldrei hagnast
neitt persónulega. Sannleikurinn
er sá að bragðarefurinn hagnast
allan tímann með því að eyða fé
í munað jafnóðum og það kemur
inn. „Það er auðvelt að eyða pen-
ingum sem maður á ekki,“ segir
sérfræðingur í rannsóknum á
svikum hjá bandaríska verð-
bréfaeftirlitinu (Securities and
Exchange Commision –S EC).
„Það er ótrúlegt hvað þetta fólk
eyðir peningum hratt.“ Svikarar
hafa í seinni tíma Ponzi-svikum
eytt annarra manna fé í vín, bíla,
einkaflugvélar, sumarleyfi, skart-
gripi og lúxushíbýli og skrifstofur
fyrir sig sjálfa.
Hverir eru það sem beita Ponzi
brögðum? Svikararnir eru oft
fólk sem dreymir um mikinn auð
og hefur farið með eigin rekstur
í þrot einu sinni eða oftar. Þetta
geta einnig verið smábraskarar
sem reyna á hverjum degi að hafa
fé af öðrum með margs konar
svikum hvort sem er í spilum eða
með öðrum aðferðum. Almennt
eru þeir sem beita Ponzi-svikum
fólk sem á auðvelt með að ávinna
sér traust annarra, oft með því að
hagnýta sér græðgi, óheiðarleika,
trúgirni eða einfaldleika fórnar-
lamba sinna.
Ponzi-svik byrja ekki alltaf
sem áform um að blekkja. Við-
skiptaáætlun sem gengur ekki
upp getur breyst í Ponzi-svik
þegar þeir sem stunda viðskiptin
reyna að fela fyrra tap með því að
fá sífellt meira fé í viðleitni sinni
til að flýja fortíðina.
Sannleikurinn er sá að það er
ekki hægt að halda Ponzi-svikum
gangandi til lengdar. Þetta er við-
skiptamódel sem hlýtur alltaf að
hrynja að lokum. Einföld stærð-
fræði segir að ekki er hægt að
safna nýju fé endalaust í gegnum
neitt kerfi. Svikin eru dæmd til
þess að bregðast þar sem fjöldi
nýrra fjárfesta sem þarf til að
halda þeim gangandi verður brátt
meiri en fólksfjöldinn í viðkom-
andi landi. Hrun verðbréfamark-
aða verða oft til þess að stöðva
Ponzi-svik þar sem fjárfestar
þurfa fé og vilja allir í einu fá
peningana sína.
Stig Ponzi-svika
Ponzi-svik hafa þrjú þróunarstig,
ef svo má að orði komast. Fyrst er
myndunarstigið þar sem fyrstu fjár-
festar eru lokkaðir að með loforði
um litla áhættu og mikinn hagnað.
Á þessu stigi hefur svikarinn beint
samband við fjárfesta. Svikarinn er
oft áberandi og kemur fram opinber-
lega til þess að efla álit sitt og trú-
verðugleika. Þar má nefna að kosta
íþrótta félög eða gefa háar upphæð-
ir til góðgerðarmála. Svikarinn leit-
ast eftir því að fá mikla umfjöllun
í blöðum og á „hverjir voru hvar“-
síðum til þess að auka sýnileika sinn
sem hann getur svo nýtt sér við að
afla meira fjár. Næsta stig er fjár-
öflunarstig þar sem nýir fjárfestar
koma til skjalanna um leið og áætl-
unin skilar fyrstu arðgreiðslunum.
Þátttakendur í fyrstu umferðum
fjárfesta hagnast ótrúlega og orð-
sporið hvetur fólk til fjárfestinga.
Til þess að lengja líf áætlunarinnar
fléttar svikarinn oft bindingu fjár
inn í hana þar sem fjárfestar geta
ekki hreyft fé sitt í ákveðinn tíma.
Hann hvetur einnig fjárfesta til að
velta peningum sínum aftur inn í
áætlunina til að auka hagnað sinn.
Þegar hér er komið sögu þarf svik-
arinn ekki lengur að markaðssetja
sig þar sem áætlunin er vel þekkt.
Hann getur tekið upp á því að loka
kerfinu fyrir fleiri þátttakendum til
þess að skapa það andrúmsloft að
það sé einungis fyrir útvalda. Þegar
hér er komið sögu er fólk jafnvel
farið að biðja hann um að taka við
peningum sínum og telur sig heppið
að fá að vera með.
Að lokum kemur að því að kerf-
ið hrynur. Þetta gerist þegar eldri
viðskiptavinir vilja taka út meira
fjármagn en það fé sem kemur frá
nýjum fjárfestum. Ytri atburðir
eins og fall á verðbréfamörkuðum
geta orðið til þess að valda áhlaupi
á áætlunina. Ríkir fjárfestar sem
voru hjá Bernie Madoff sem höfðu
tapað fé á fjárfestingum í öðrum
hlutabréfum hafa kannski hugs-
að: „Mér er búið að ganga vel með
Bernie svo ég ætti kannski að hætta
á meðan ég er í gróða og leggja pen-
ingana inn á bankabók.“ Neikvæð
umfjöllun um önnur verkefni getur
einnig orðið til að verkefni hrynja.
Fréttir um Madoff-svikin urðu
til þess að starfsmenn að minnsta
kosti einnar áætlunar fóru að velta
því fyrir sér hvort þeir störfuðu
fyrir svikara.
Hættumerki
Hættumerkin sem benda til Ponzi-
svika eru mörg. Eitt það helsta er
stöðug og mikil arðsemi sem sveifl-
ast lítið á milli tímabila. Oft er fjár-
festingaráætlunin illskiljanleg eða
þá að hún er í sumum tilvikum
hulin. Jafnvel þó að sagt sé frá fjár-
festingaráætluninni eiga aðrir erf-
itt með að leika hana eftir. Það eru
oft alvarlegir hagsmunaárekstr-
ar innan félagsins sem framfylg-
ir áætluninni eða þá að sama félag
gegnir margvíslegum hlutverkum
sem eru ósamrýmanleg eins og það
að velja bæði fjárfestingu og meta
hana. Rekstur er oft laus í reipum og
honum sinnt af litlum hópi sem ein-
beitir sér að bókhaldi, endurskoðun
er í höndum lítilla og óþekktra end-
urskoðunarfyrirtækja. Þá eru dæmi
um að þeim sem starfa í Ponzi-
félaginu sé skipt í deildir og sam-
skipti þeirra séu takmörkuð með til
dæmis innréttingum eða takmörk-
unum á flæði upplýsinga. Ponzi-svik
ganga undir mörgum fleiri nöfnum
þar á meðal eru „Forex“ og Madoff-
svik, sem er nafn sem varð til árið
2008 til heiðurs nýjasta og frægasta
svindlinu.
Höfundur er rannsakandi á verð-
bréfasviði Fjármálaeftirlitsins.
Ponzi- og pýramídasvik
JARED BIBLER
Rannsóknir FME: Grein 2 af 4
Hættumerkin sem benda til
Ponzi-svika eru mörg. Eitt það
helsta er stöðug og mikil arð-
semi sem sveiflast lítið á milli
tímabila. Oft er fjárfestingar-
áætlunin illskiljanleg eða þá
að hún er í sumum tilvikum
hulin.


 
 
   


 







 
   


 
   !"  


# $

%&#'($
")*


 +


%#,($

 




  
$  


   +

 -%-.+

 /
  $ # 
 

 #  


  
 
00
  1 $11
23
0  



  
+

 $4
$  

 

 /
  $ 

1 

0  
 

 
 
$0$


   $ $
 
 /

 




  / 
   


  

 
 -&.52&&'+
 /


  
   
6&& 

7

  
0


11

  
 

 

$
 !


8999
 
 5 
2&-&:
0$
 



  
//  



 
 



    +//    
  

 



+


   +0 + 0 






    $0 0

 





0$
  
 
 $+

 #  

//  

;
 
+



0$

0 
     
0$
  




 $

+



  
 
 




 

 



 -.
1


  

   


$1

  

<
   
  + 
 
 

#= 
#-664
$ 0 

 21
2&-&# -3&&#$ 

>

5 2&-&?
@    


   
 

 


 
 

 0
# 


0$    00


 
//  

 
 
 

  
) #



  #
 
$ $



 

 221

2&-&# -3&&#






  ) 
/ $   


A
//     


 

  999
 
 5 
2&-&#
 -&&&# 

 -.
1
2&-&