Fréttablaðið - 05.02.2011, Blaðsíða 34
MENNING 4
FRÉTTIR VIÐSKIPTI ÍÞRÓTTIR LÍFIÐ UMRÆÐAN
MEIRI HALLDÓR
BALDURSSON
Meiri Vísir.
Deildu Vísi með öðrum. Þeir sem setja
„like“ við Vísi á Facebook geta unnið
óvænta vinninga í hverri viku.
m.visir.is
Fáðu Vísi í símannog iPad!
Í fyrsta lagi er málið merki-legt,“ segir Haukur Már Helgason, spurður hvers vegna hann hafi ráðist í að gera heimildarmynd um mál
níumenningana sem ákærðir eru
fyrir árás á Alþingi. Þetta er mjög
sögulegt mál sem hefur skírskotan-
ir sem ná miklu víðar en til okkar
tíma. Það speglar atburðina rétt
fyrir komu hersins, 1949, þegar
mál var höfðað gegn mótmælend-
um á grunni sömu laga. Þetta eru
tveir tímapunktar sem marka upp-
haf og endi tímabils sem er fyrsta
söguskeið lýðveldisins Íslands.
Herinn er kannski miklu mik-
ilvægari í þessu samhengi en við
höfum gefið gaum að, bæði efna-
hagslega og vegna tengslanna við
Bandaríkin. Tveimur árum fyrir
komu hersins eru fjöldamótmæli
þar sem beitt er táragasi og fólk er
ákært fyrir árás á Alþingi. Í 60 ár
gerist ekkert viðlíka, engin fjölda-
mótmæli eða átök milli almennings
og ríkis af svipaðri stærðargráðu.
Tveimur árum eftir að herinn fer,
þá hrynur hins vegar landið. Fyrsta
virka dag eftir að Bandaríkin láta
vita að þau ætla ekki að hjálpa
Íslandi, fellur fyrsti bankinn og
fjöldamótmæli brjótast út. Í kjölfar-
ið er höfðað mál á sömu forsendum
og þá, gegn fólki sem, eins og ein-
hver skrifaði á dögunum, kannski
vann sér það helst til saka að hafa
hugsað og lesið sig lengra í því sem
var að gerast en almenningur hafði
gert á þeim tíma. Það er merkilegur
tímapunktur til að negla og heimild
til að varðveita.
Í öðru lagi er ég í þeirri stöðu,
hafandi lesið að einhverju leyti
sömu bækur og sumir níumenning-
anna og tekið þátt í hliðstæðri bar-
áttu, að njóta ekki aðeins ákveðins
trausts þeirra heldur hafa aðgang
að orðaforða og hugsunum til að
vera fær um að taka viðtal við þau.
Þá meina ég um gagnrýni þeirra en
ekki einkalíf eða „mennsku hlið-
ina“. Þetta viðfangsefni er þannig
séð sérsniðið fyrir mig. Ef ég myndi
ekki gera þessa mynd sýndist mér
ólíklegt að nokkur annar gerði
það.“
Ómynduð borg
Haukur Már nam kvikmyndagerð
í Prag á sínum tíma. Eftir að hafa
gert nokkrar, að eigin sögn, mis-
góðar stuttmyndir lagði hann kvik-
myndagerð á hilluna í nokkur ár og
helgaði sig ritstörfum. Í kringum
hrun hóf Haukur útgáfu vefmiðils-
ins Nei og fór samtímis að taka ljós-
myndir.
„Það sem blasti við var ósýnd,
ómynduð borg,“ segir hann. „Allt
í einu rann upp fyrir mér að raun-
veruleiki þessa samfélags hafði ekki
birst óstíliseraður í kannski 20 ár.
Menn hafa verið svo uppteknir af,
ef ekki landkynningu þá markaðs-
væðingu á einhverju; að gljáfægja
raunveruleikann - jafnvel með real-
ískum trixum, eins og 66° Norður
gerir í sínum auglýsingum. Það er
hægt að gera hrörleikann svaka
sjarmerandi. En að sýna veruleik-
ann sem blasir við okkur frá degi
til dags er varla gert. Myndin af lífi
okkar hérna er frekar sjaldgæf.“
Það hafi meðal annars ráðið því
að hann ákvað að gera mynd um
málið frekar en að skrifa bók.
„Auðvitað væri hægt að skrifa
áhugaverða bók um þessi mála-
ferli. En myndin fjallar ekki um
málaferlin ein og sér. Hún fjallar
um þetta fólk sem gagnrýnar, hugs-
andi og innbyrðis ólíkar persónur.
Og um leið reynir hún að birta það
land sem þau eru að gagnrýna.“
Eitt af einkennum þessa samfé-
lags segir Haukur vera að útmála
þá sem andæfa sem jaðarhópa.
„Þegar málið er fyrst tekið til
umfjöllunar í fjölmiðlum og á blogg-
síðum er þessi hópur til dæmis full-
komlega jaðraður, ekki bara sem
kynlegir kvistir heldur glæpalýð-
ur. Þar einfaldlega vissi ég betur,
hvað varðaði þessa lyndiseinkunn
sem þeim var gefin. Allt frá því að
fyrst fór að bera á mótmælum hérna
hefur verið leitað leiða til að gera
þau merkingarlaus. Til dæmis með
því að þátttakendur séu „athyglis-
sjúkir krakkabjánar“. Tilfellið er
hins vegar að þau sem ég þekkti þá
úr hópi þessara níu, virtust í fyrsta
lagi betur að sér um það sem var
að gerast en margir og í öðru lagi
hugrakkari, að því leyti að þora að
svara því með einhverjum hætti.
Þess vegna fannst mér að burtséð
frá málaferlunum sem slíkum og
lagatæknilegum atriðum, þá væru
þarna ákveðin tíðindi sem kvik-
mynd gæti fært fram, með því að
reyna að birta þessar persónur og
hugsun þeirra.“
Skref í átt að pólitískum þroska
Á þeim tíma sem liðinn er síðan níu-
menningarnir voru kærðir hefur
verið fjallað mjög mikið um þetta
mál og almenningsálitið færst Níu-
menningunum í hag. Það sætir
ákveðnum tíðindum að mati Hauks
Más.
„Á innan við ári, eftir því sem
það beindist meiri athygli að mál-
inu og fleiri staðreyndir komu í ljós
þá snerist almenningsálitið um 180
gráður. Það virðist heldur ekki vera
neinn pólitískur vilji af hálfu ráð-
andi afla að fylgja málinu eftir.
Ég held að þetta geti verið vísir að
ákveðnu pólitísku þroskaskrefi; að
stökkva síður á að trúa fyrstu frá-
sögn fréttamiðla af því sem gerist.
Þetta er dálítið dómaglatt samfélag
sem langar oft að loka málum jafn
hratt og þau koma fram og er nátt-
úrulega að ganga í gegnum svaka-
lega stórt ferli akkúrat núna – von-
andi í átt að pólitískum þroska.“
En er þetta endilega til marks
um þroskað samræðusamfélag,
frekar en að níumenningarnir eigi
sér ötula stuðningsmenn sem hafi
verið duglegir við að tala málstað
þeirra?
„Í umhverfi jafn lélegra fjölmiðla
og á Íslandi, held ég að margir upp-
lifi það að þeir verði að taka slag-
inn í einhverjum skilningi. Það er
ekki bara kranablaðamennska sem
er vandinn, heldur hreinlega gagn-
ger illvilji á sumum fjömiðla, sem
beita sér hatrammlega pólitískt
í þágu afla sem ég er ekki hrif-
inn af og sem ég held að gott fólk
sé almennt ekki hrifið af. Í þessu
umhverfi getur vissulega þurft að
taka slaginn.
Það var virkur hópur í því að
beina athygli að málinu sem er brýn
þörf á í réttlætisbaráttu en ég hef
ekki orðið var við að sá hópur hafi
haft rangt við eða beitt einhverjum
bellibrögðum. Slagurinn hefur ein-
ungis snúist um að vekja athygli á
staðreyndum. Gera málið sýnilegt.
Og þannig hefur viðhorfið breyst,
viðhorf sem í upphafi einkenndist
af bláköldum fordómum.“
Mildur sektardómur versta útkoman
Málsmeðferð í máli níumenning-
anna er lokið og er beðið eftir dóms-
uppkvaðningu. Haukur Már segir
að miðað við málflutninginn í dóms-
sal hnígi öll rök að sýknu.
„En ég hef áður fylgst með rétt-
arhöldum þar sem mér finnst öll
rök hníga í eina átt en dómur fell-
ur í aðra. Ég held að erfiðasta nið-
urstaðan fyrir þetta samfélag væri
sú að það félli mildur sektardómur:
ef þau væru dæmd sek og viljanum
til að gera einfalda mótmælaaðgerð
glæpsamlega þannig þóknað, en
ekki með þeim hætti að það kallaði
á sterka andspyrnu. Málið yrði skil-
ið eftir dinglandi í lausu lofti sem
hvorki né. Það væri pólitískt séð
erfiðasta staðan fyrir þetta samfé-
lag sem þarf að geta verið heilla en
svo í þeim skilningi að orð og gjörð-
ir fylgist að. Sýkna væri eini dóm-
urinn sem þetta samfélag gæti stað-
ið stolt á bakvið.“
FRAMHALD AF FORSÍÐU
Allt í einu rann upp fyrir mér að raun-
veruleiki þessa samfélags hafði ekki
birst óstíliseraður í kannski 20 ár.
FRÉTTABLAÐIÐ/VALLI
Haukur Már Helgason segir slaginn hafa einungis snúist
um að vekja athygli á staðreyndum, gera málið sýnilegt.
Og þannig hefur viðhorfið breyst, viðhorf sem í upphafi
einkenndist af bláköldum fordómum.