Fréttablaðið - 04.12.2010, Page 34

34 4. desember 2010 LAUGARDAGUR
Þ
eir eru sjálfsagt ekki
margir sem hafa sett
fallega geit eða góðan
brunn á jólagjafa-
listann sinn þetta
árið. Stefán Gíslason
umhverfisstjórnunarfræðingur
er þó einn þeirra. Hann hefur um
árabil rekið fyrirtækið Environ-
ice í Borgarnesi sem veitir ráðgjöf
um umhverfismál og sjálfbæra
þróun. Þar er haft að leiðarljósi að
umhverfismál snúast ekki einvörð-
ungu um tæknilegar lausnir, held-
ur ekki síður um hugarfar og aðra
mannlega þætti.
Nú þegar neyslubrjálæði jóla-
mánaðarins stigmagnast er ekki úr
vegi að hafa hugfast að þær ákvarð-
anir sem við tökum á næstunni hafa
víðtækari áhrif en margur heldur.
Búðarferð á hjólbörum
Stefán er öflugur bloggari og, eins
og hjá fleirum slíkum, er hægt að
komast nálægt manninum við lest-
urinn. Hann segist til dæmis vera
spéhræddur mjög og rökstyður
það með dæmisögu. Hann viður-
kennir nefnilega að heimilisbíllinn
verði fyrir valinu þegar til standi
að kaupa meira inn til heimilisins
en þægilegt er að bera, þrátt fyrir
að fjarlægðin frá heimili að næstu
verslun sé aðeins fimm mínútna
gangur. Þetta hljóti að vera mót-
sögn þar sem hann hefur það að
atvinnu að veita umhverfisráð-
gjöf.
„Það vill svo vel til að ég á ágæt-
ar hjólbörur hérna úti í garði, sem
ég gæti auðveldlega tekið með mér
þennan spotta í búðina. Og í hjól-
börunum gæti ég auðveldlega flutt
heim svo sem 20-50 kíló af vörum.
Eftir að hafa skoðað hug minn vel
verð ég bara að viðurkenna að mér
finnst of hallærislegt að fara með
hjólbörur í búðina. Ekkert annað
en spéhræðslan fær mig til að velja
bílinn frekar,“ skrifar Stefán. „Eftir
að hafa komist að þessari fremur
skammarlegu niðurstöðu velti ég
því fyrir mér hvort ég sé einn um
þessa spéhræðslu, eða hvort ein-
hverjir fleiri séu svo veikir fyrir
að þeir láti óttann við viðhorf ann-
arra koma í veg fyrir umhverfis-
vænni hegðun? Hvað haldið þið?“
Lærdómurinn af þessari færslu er
kannski að það er nauðsynlegt að
hugsa út fyrir rammann?
Greiðum atkvæði dag hvern
„Í hvert sinn sem við kaupum eitt-
hvað eða kaupum ekki eitthvað,
höfum við áhrif á umhverfi, heilsu
og samfélag, ekki bara okkar eigin
heldur líka umhverfi, heilsu og
samfélag margra annarra. Í hvert
sinn sem við kaupum eitthvað
eða kaupum ekki eitthvað, greið-
um við atkvæði, annað hvort með
eða móti betri heimi. Svo virðist
sem umhverfisvitundin, sem býr
í hugum okkar flestra, verði oft-
ast eftir heima þegar við förum út
úr dyrunum,“ segir Stefán. Þarna
vitnar hann til þess að margir virð-
ast hugsa um umhverfi sitt inni á
heimilinu sem birtist með ýmsum
hætti. Hins vegar virðast þeir hinir
sömu hafa misst umhverfisvitund-
ina þegar í verslun er komið.
„Fólk virðist hugsa um umhverf-
ið þegar það þvær og þurrkar fötin
sín, en þegar til dæmis í fata-
verslun er komið er eins og allar
umhverfis- og heilsupælingar hafi
gufað upp. Tökum bómullarflík
sem dæmi. Hráefnið er kannski
upprunnið úr einhverjum héruðum
í Indlandi, eða kannski frá Benín
þar sem eiturefni á bómullarökrum
verða tugum manns að aldurtila á
hverju ári. Sérhver hlutur á sér
sögu. Umhverfisáhrif hlutarins fel-
ast ef til vill aðeins að litlu leyti í
notkun hans og því hvort hann fer í
endurvinnslu eftir notkun eður ei.
Úrgangsstigið er bara síðasti kafli
sögunnar, sambærilegur banalegu
í ævi venjulegs manns. Væri ævi-
sagan ekki snautleg ef hún væri
bara um banaleguna. Ég hef lengi
velt því fyrir mér hvernig er hægt
að hafa áhrif á hegðun fólks til að
gera hana umhverfisvænni. Það er
nefnilega ekki nóg að fólk temji sér
umhverfisvæn viðhorf ef það endur-
speglast ekki í athöfnum þess.”
Hakk er ekki bara hakk
Stefán hefur reynt það á eigin
skinni að erfitt er að fá upplýsing-
ar um vörur í íslenskum matvöru-
verslunum. Það er bagalegt þar sem
hvert okkar þarf að taka ákvarðan-
ir í milljónatali yfir árið við dagleg
innkaup.
„Ef manni er ekki sama hvernig
varan í búðinni er fengin eða hvern-
ig hún verður til, þá á maður að
spyrja. Það getur vel verið að enga
aðra vöru sé að fá en maður á að
skilja þessa hugsun eftir í búðinni.
Því ef nógu oft er spurt þá er lík-
legra að svar fáist. Ég hef sjálf-
ur gert tilraun í verslun þar sem
hreindýrakjöt fékkst fyrir jól. Mér
lék forvitni á að vita hvort kjöt-
ið væri íslenskt, en þetta ár hafði
verið flutt inn kjöt frá Grænlandi.
Spurning mín var frá hvaða landi
hreindýrakjötið væri. Svarið var:
Ég held að það sé frá Borgarnes
kjötvörur. Þegar spurningin var
endurtekin en áréttað að hún sner-
ist um upprunaland dýrsins, var
svarið: Ég held að þeir fái það frá
Franskt íslenskt eldhús. En þó að
svarið sé gagnslaust þá á maður
samt að spyrja. Ef innkaupastjór-
inn heyrir aldrei af spurningum
eins og þessum þá breytist ekk-
ert.“
Stefán bendir á að verðlag hafi
alltaf mest áhrif á val tiltekinnar
matvöru. Hins vegar er það ekki
einhlítt að verð og hagkvæmni fari
alltaf saman. Ódýrari vörur eru oft
endingarminni og lágt verð getur
haft sínar skýringar. „Það er gott
að hafa það hugfast að ræktunar-
aðferðin skiptir máli, notkun áburð-
ar og eiturefna. Eins hver uppruni
vörunnar er. Almennt gildir að
því nær sem varan er framleidd
því betra frá umhverfislegu - og
félaglegu sjónarmiði. Hverjar eru
til dæmis vinnuaðstæður fólksins
sem ræktaði vöruna? Þrælahald
lifir góðu lífi í nútímanum og því
má ekki gleyma.“
Í nýlegum fyrirlestri Stefáns á
vegum Náttúrustofu Vesturlands
gerði hann morgunverð okkar að
umtalsefni. Það er rétt. Margir
hugleiða það ekki í morgunsárið
að kornflögurnar hafa markað sín
spor á leiðinni til okkar. Sama á við
ef skinkan er dönsk og osturinn frá
frændum vorum Dönum. Ferðalag
þessarar algengu matvöru telur
þúsundir kílómetra, en hægt er að
stytta þá leið um 99 prósent ef valið
er íslenskt. Eru þá samfélagsleg
áhrif og atvinna sett út fyrir svig-
ann.
Sóunin gríðarleg
Stefán bendir á að sóun matvæla á
heimsvísu er gríðarleg. Bretar hafa
reiknað út að 8,3 milljónir tonna af
matvælum fari forgörðum þar á ári
hverju. Sé sóun Bandaríkjamanna
reiknuð inn í dæmið kemur út
stjarnfræðilega há tala og hægt að
setja ýmsa mælikvarða á hvað það
þýðir. „Kannski segir það okkur
mest að matvælin sem þessar tvær
þjóðir sóa á hverju ári duga til að
brauðfæða alla jarðarbúa í þrjú
ár. Vandamálið við að gefa fólki að
borða er ekki fæðuskortur heldur
kerfislægt vandamál.“
Matvælum er hent í gríðarlegu
magni fyrir margra hluta sakir.
Gríðarlegu magni er til dæmis hent
vegna vankunnáttu eða ótta fólks
við dagsetningar, það er að segja
merkingar um síðasta söludag/
neysludag sem gefa það til kynna
að maturinn sé runninn út á tíma
og þess vegna ónýtur. „Almenn-
ingur beitir ekki heilbrigðri skyn-
semi. Auðvitað er miklu betra að
treysta eigin augum og nefi til að
meta hvort matur sé neysluhæfur.
Ég held að allir kannist við dæmi
um mat sem er hent hugsunarlaust
vegna þessara merkinga. Sumir
henda jafnvel afgöngum af veislu-
mat, sem er mikil synd. Í hvert sinn
sem við tökum ákvörðun sem þess-
ar þarf að ganga frekar á náttúruna
með aukinni framleiðslu. En það er
kannski það sem iðnaðurinn vill.“
Má hér skjóta inn í að hunang
er gjarnan merkt með áletrun-
inni „best fyrir“ eins og allt annað.
Það breytir því þó ekki að hunang
geymist í nokkrar aldir. En hver
tekur tveggja ára gamla hunangs-
dós og notar vöruna með góðri sam-
visku?
Gleðileg jól, ástin mín!
„Það er ekki alltaf skemmtilegt að
þurfa benda á það augljósa“, segir
Stefán. „Sá sem gefur fallegan gull-
hring þessi jólin er örugglega ekki
upptekinn af þeirri staðreynd að
gullvinnslan fyrir þennan fallega
og persónulega skartgrip skildi
eftir sig allt að tuttugu tonnum af
námuúrgangi. Gullvinnsla er meðal
þeirra atvinnugreina heimsins sem
menga mest, framhjá því verður
ekki horft.“
Við gerum vel við okkur í mat og
drykk á jólunum. Við viljum líka
gleðja okkar nánustu með fallegri
gjöf. Þetta tvennt er okkur ofarlega
ENDURUNNIÐ ÁL Fyrir hvert tonn af áli sem framleitt er á Íslandi liggja 1,2 til þrjú tonn af rauðri leðju eftir einhvers staðar í heiminum. Þar hafa líka verið notuð 60 til 140 kíló af vítissóda og tvö til tíu tonn af vatni.
Rauða leðjan komst í fréttirnar þegar hún flæddi yfir nokkur þorp í Ungverjalandi. Álverið á Reyðarfirði getur framleitt um 350 þúsund tonn af áli á ári. Á þessu ári verða til 400 þúsund til milljón tonn af rauðri leðju,
bara vegna framleiðslu á Reyðarfirði. Endurunnið ál er jafngott og nýtt, og því fylgir engin mengun af þessari stærðargráðu. Eitt tonn af áli í endurvinnslu útheimtir auk þess aðeins fimm prósent af orkunni sem þarf í
frumvinnslu sama magns. FRÉTTABLAÐIÐ/STEFÁN
*Með smithættu er hér vísað til hættunnar á að með innfluttum
trjám berist lífverur sem ekki eru fyrir hérlendis og eru líklegar
til að skaða íslenska náttúru eða hagkerfi. Þannig er t.d. talið að
sitkalús hafi fyrst borist hingað til lands með innfluttum jólatrjám.
Jólagjafir á ferðalagi
Jólatré frá Jótlandi 2.000 km
áburður varnarefni (eitur) smithætta*
Jólatré úr Skorradal 60 km
nær enginn áburður, alls engin varnarefni,
samvera fjölskyldu
Kerti innflutt (óþekktur uppruni) 5.000 km
áætlað vinnuaðstæður
Kerti innlend (t.d. frá Sólheimum) 60 km
félagsleg þýðing
Dúkka úr plasti frá Kína 9.500 km
hættuleg efni? barnaþrælkun?
Íslenskt leikfang 10 km
úrval líklega takmarkað
Stytta frá Hong Kong 9.500 km
hættuleg efni, barnaþrælkun?
Gjafabréf UNICEF fyrir t.d. brunni, geit,
menntun, bóluefni, eða moskítóneti 0 km
þróunaraðstoð
Quality Street Macintosh
(Halifax, England) 1.500 km
Íslenskt konfekt (t.d. Nóa) 10 km
FRAMHALD Á SÍÐU 36
Langar í ódýra geit í jólagjöf
Orsakir umhverfisvandamála eru flókið samspil margra þátta. Svavar Hávarðsson og Jónas Unnarsson komust að því að það get-
ur skipt máli að kynna sér söguna á bak við kornflögur jafnt sem gull. Og að það skiptir máli að hunang geymist í margar aldir.