SunnudagsMogginn - 10.10.2010, Síða 42

42 10. október 2010
A
f litlum neista geta vissulega orðið ógn-
arleg bál, þó svo að það eigi vonandi ekki
við um mótmælaglæðurnar við Alþing-
ishúsið. Það breytir því ekki að mann-
kynssagan úir og grúir af slíkum uppákomum og
kvikmyndasagan sýnir að þær hafa verið kvik-
myndagerðarmönnum hugstætt yrkisefni. Lítum á
fáein dæmi því til sönnunar.
The Godfather Part II (74)
Byrjum á því að ráðast á garðinn þar sem hann er
hæstur. Fáar myndir lýsa betur aðdraganda, tilefni
og ófremdarástandi byltingar en hinn snjalli miðkafli
Guðföður-þrennu Francis Ford Coppola og Mario
Puzo um uppgang og vinnubrögð skipulagðrar
glæpastarfsemi í Bandaríkjunum. Annar hluti þrenn-
unnar fjallar einmitt um viðbrögð og þátttöku mafí-
unnar þegar það var að verða lýðum ljóst að Fidel
nokkur Castro var að leggja undir sig Kúbu og hrekja
gjörspillta stjórn einræðisherrans Batista út á guð og
gaddinn. Þetta gerðist undir lok sjötta áratugar síð-
ustu aldar, Bandaríkjamenn höfðu átt mikil ítök á
eynni og spilling Batista kom ekki hvað síst fram í
vinfengi hans við mafíuna, sem átti feitan skerf í
undirheimastarfsemi og spilavítunum í Havana. Þar
voru útsendarar Corleone-fjölskyldunnar aðsóps-
miklir og vildu gæta hagsmuna hennar, sem voru í
höndum Hymans Roth, sem sá sögufrægi leiklist-
arkennari Lee Strasberg lék á hófstilltan máta (eitt
hans fyrsta og síðasta kvikmyndahlutverk.) Mjúk-
máll, harðskeyttur skrattakollur sem reynir í lengstu
lög, samkvæmt fyrirskipunum Don Michaels Cor-
leone (Al Pacino), að halda sneiðinni sinni af Kúbu.
En verður að lúffa. Ein minnisstæðustu atriðin eru frá
nóttinni sem Castro yfirtók Havanaborg. Þar rauður
loginn brann. Myndin hlaut metaðsókn og ein 6
Óskarsverðlaun.
Viva Zapata (52)
Gömul og góð uppáhaldsmynd (gerð 1952), eftir
meistara Elia Kazan með Marlon Brando í titilhlut-
verkinu. Hann leikur hinn sögufræga, mexíkóska
uppreisnarforingja, Emilioano Zapata, sem tókst,
með hjálp Pancho Villa (Alan Reed), að sameina
tvístraða og tvístígandi landa sína í uppreisn gegn
Porfirio Diaz, hinum illræmda og spillta forseta
landsins og einræðisherra. Anthony Quinn stelur
nokkrum atriðum sem bróðir uppreisnarforingjans
og hjálparhella. Viva Zapata hlaut bæði BAFTA-
verðlaunin og Gullpálmann á Cannes, auk þess fékk
Quinn Óskarinn fyrir bestan leik í aukahlutverki
Reds (́81)
Sérstök mynd í bandarískri kvikmyndasögu, þar sem
hún segir afdráttarlaust sögu Johns Reed (Warren
Beatty), vinstri sinnaðs, bandarísks blaðamanns sem
ferðaðist vítt og breitt á tímum heimsstyrjaldarinnar,
þegar hnattkringlan logaði af eldi og eimyrju. Í
einkalífinu á hann vingott við hina róttæku og harð-
giftu Louise Bryant (Diane Keaton), sem lætur karl
sinn róa fyrir Reed. Eftir afskipti af stjórnmálum og
verkalýðsbaráttu í heimalandinu halda þau til Rúss-
lands og taka þátt í októberbyltingunni 1917, þegar
kommúnistar hrifsuðu völdin úr höndum sarsins.
Uppnumin eftir dramatíska atburðina austur á
steppunni, halda þau til Bandaríkjanna á ný, nú á að
boða landsmönnum trúarbrögð Karls Marx og hvetja
til byltingar. Til sögunnar koma margar þekktar per-
sónur, þ. á m. leikritaskáldið Eugene O’Neill, snilld-
arlega leikinn af Jack Nicholson. Óskarinn fengu m.a.
leikstjórinn Beatty og kvikmyndatökustjórinn Vitt-
orio Storaro. Vanmetin og fáséð perla.
Dr. Zhivago (́65)
Ósvikið eðalverk Davids Leans, meistara epískra
stórvirkja, gerist í Rússíá á tímum byltingarinnar.
Byggð á nóbelsverðlaunaverki Boris Pasternak og
gerð af kunnum metnaði og vandvirkni leikstjórans
sem hefur með sér her listamanna, bæði úr hópi leik-
ara og annarra listamanna. Upp úr rís yfir frost og
funa vettvangs myndarinnar, ung og ægifögur Julie
Christie, líkt og Sfinxinn yfir eyðimörkinni. Hún er
örlagavaldur lykilpersóna sögunnar, sem flyst frá
Moskvuborg undir árásum kommúnista, austur um
til Síberíu. Frábær sögumennska snjallrar og til-
komumikillar, hádramatískrar sögu af heims-
viðburðum og unun að fylgjast með stórleikurum á
borð við Christie, Tom Courteney, Rod Steiger, Alec
Guinness, Ralph Richardson, auk allra Sharifanna;
kvikmyndatöku snillinganna Freddies Young og
Nicolasar Roeg, og tónlist Maurice Jarre er sígild í
sinni röð. Hlaut gnótt vegtyllna víða um heim og
peningarnir streymdu í kassann.
Marie Antoinette (́06)
Samkvæmt lögmálinu á byltingin það til að éta börn-
in sín, á hliðstæðan máta er ekki allt gull sem glóir í
heimi byltingarmynda og vel við hæfi að enda upp-
talninguna á sannkölluðum hortitt í þeirra hópi.
Leikstjórinn er að vísu sjálf Sofia Coppola (sem lá
undir ámæli í haust vegna verðlauna sem vinur
hennar Q. Tarantino, veitti henni á Feneyjahátíðinni,
hvar hann var formaður dómnefndar.) Hvað sem því
líður vaknar Marie Antoinette aldrei ærlega til lífsins
þó engin hörgull sé á dramatíkinni. Meginorsök þess
liggur í arfaslakri frammistöðu Kirsten Dunst í aðal-
hlutverki hinnar ógæfusömu, austurrísku barónessu
sem endaði líf sitt sem Frakklandsdrottning með
höfuðið aflimað í fallexinni.
Fáar myndir lýsa
betur aðdraganda,
tilefni og ófremdar-
ástandi byltingar en
hinn snjalli miðkafli
Guðföður-þrennunnar.
Lengi lifi byltingin!
Atburðarásin á Austurvelli að
undanförnu leiðir hugann að
mörgum en mismerkilegum
kvikmyndum um byltingar,
uppreisnir, valdarán og fleira
af svipuðu sauðahúsi.
Sæbjörn Valdimarsson saebjorn@heimsnet.is
Á dögunum féllu frá tveir mætir kvikmyndagerðarmenn með
stuttu millibili. Leikstjórinn Arthur Penn og leikarinn Tony
Curtis, sem báðir eignuðust fyrir margt löngu heiðurssess í
kvikmyndasögunni.
Þeir Penn og Curtis létust báðir í hárri elli; Penn 88 ára og
degi betur, Curtis þrem árum yngri. Ferill beggja er litríkur
og margslunginn og náði miklum hæðum. Þegar hefur verið
fjallað um lífshlaup hjartaknúsarans Curtis, hér verður stikl-
að á stóru um glæstan feril Penn, sem gerði nokkrar af önd-
vegismyndum síðustu aldar, þar af tímamótamyndir sem
mörkuðu nýjar stefnur í kvikmyndagerð.
Líkt og margir starfsbræður hans á sama reki gerði Penn
garðinn fyrst frægan í hörðum skóla sjónvarpsmynda sem
teknar voru í beinni útsendingu langt fram á 7. áratuginn.
Þeir sem náðu tökum á þessari eldraun, leikstjórar, leikarar
og aðrir sem komu að þessari þrautagöngu sem var tekin al-
gjörlega upp í beinni útsendingu svo jafnvel minnsta smáat-
riði mátti hreint ekki fara úrskeiðis, eru sammála um að
þarna hafi verið í gangi erfiðasti skóli í leikmyndagerð sem
sögur fara af. Penn er einnig þakkað að hafa innleitt öðrum
leikstjórum fremur, evrópskt tilfinninganæmi og meist-
araverkið hans, Bonnie and Clyde (́67), var bylting í gerð
glæpamynda, þrungin áður óþekktu ofur-ofbeldi og kynlífi
sem fór síðan eins og logi um akur um allan heim. Þessi ber-
sögla og raunsæa mynd um skamma tilvist glæpagengisins
sem kennt var við höfuðpaurana (frábærlega leikna af Faye
Dunaway og Warren Beatty, með engu síðri aukaleikurum í
Gene Hackman, Estelle Parsons og jafnvel Michael J. Pollard)
átti minnisstæð augnablik á tjaldinu undir handleiðslu Penns.
Blóði drifin myndin fékk
misjafna dóma á sínum
tíma en er í dag talin eitt
af meistaraverkum kvik-
myndanna.
Hrikalegar lýsingar á
lögleysunni sem lék
lausum hala í kreppunni
miklu og lýðhylli
ómennskra bankaræn-
ingja á öllum tímum, var
og er áhrifarík upplifun
sem ruddi leiðina fyrir
myndir á borð við Bad-
lands (́73) og Natural
Born Killers (́95).
Ólst upp við kröpp kjör
Penn ólst upp við kröpp kjör, föð-
urlaus og fjölskyldan í upplausn.
Æskuárin settu svip sinn á verkin
hans, Penn lét oft í það skína að
utangarðsfólk í samfélaginu væri
það eina sem vekti virkilega
áhuga hans, fólk sem væri utan
slíks hóps í andlegum eða fé-
lagslegum skilningi virtist ein-
ungis til þess fallið að selja morg-
unkorn og ætti lítið erindi á
tjaldið. Almenningi væri hollt að beina athyglinni að horn-
rekunum í þjóðfélaginu – vildi hann komast til botns í því
hvar hann væri sjálfur að bregðast.
Slík umfjöllunarefni voru áberandi í fyrstu bíómyndum
Penns, t.d. vestranum The Left-Handed Gun (́57), þar sem
Paul Newman lék Billy the Kid, skömmu síðar gerði hann
meistaraverkið The Miracle Worker (́62), hina kvalafullu en
innblásnu mynd um Helen Keller (Patty Duke), og hvernig
hún braust út úr sinni líkamlegu fötlun með hjálp talkennara
(Anne Bancroft.) Penn fullkomnaði þessi verk síðar með
Bonnie and Clyde og að lokum með Little Big Man (́71), þar
sem hann breikkaði sviðið enn frekar með því að umfaðma
Cheyenne-ættbálkinn, hina upphaflegu, amerísku hornreku.
The Chase (́66), minnisstæð spennumynd af sálfræðilegum
toga með Brando, Jane Fonda, Redford og fjölda annarra
stórleikara, má heldur ekki gleymast þegar tíndar eru til hans
meginmyndir.
Þekking og reynsla Penn af leikhúsi, ekki síst hinum beinu
útsendingum stórvirkja, gerði hann að einstökum leik-
araleikstjóra. Duke og Bancroft toppuðu aldrei Óskars-
verðlaunaða frammistöðuna í The Miracle Worker, enn síður
Parsons í Óskarsverðlaunahlutverkinu í Bonnie and Clyde.
Hackman kom sá og sigraði í sömu mynd og Beatty og Du-
naway áttu nokkur af sínum bestu augnablikum í þessu stór-
virki. Pollard reis í ótrúlegar hæðir í þessari einu mynd og
Chief Dan George var ómissandi þáttur og frækinn senuþjófur
í Little Big Man. Vegur Penns fór að dala þegar kom fram á 8.
áratuginn. Við gleymum honum hinsvegar aldrei vegna stór-
virkjanna sem hann gerði fyrir þann tíma.
Af kvikmyndafólki
Horfnir heiðursmenn
Gene Hackman, Warren Beatty og
Faye Dunaway í Bonnie & Clyde.
Arthur heitinn Penn.
Kvikmyndir