SunnudagsMogginn - 11.09.2011, Page 35

11. september 2011 35
uð frá sjálfri mér – meira að segja tilhugs-
unin um sjálfsmorð virtist lokkandi fög-
ur. Í þessu ástandi gerðist hins vegar
alltaf dálítið sem lét mig ranka við mér.
Því næst stóð ég eftir eins og venjulega –
með hinni stöðugu depurð. Alveg þar til
að ég var aftur orðin svo örmagna að
mæðan sveiflaðist í átt að hamslausri
hrifningu.
Í lýðræðisríkjum rata bókmenntirnar
sínar eigin leiðir. Í einræðisríkjum hafa
þær hins vegar ekki annað val en að
ganga brjálæði raunveruleikans á hönd:
vanmáttur og ofsahræðsla eru alltaf til
staðar. Ef við skrifum ekki um það, til
hvers ættum við þá að skrifa? Bók-
menntir eru líka aðeins þær sjálfar í ein-
ræðisríkjum. Þær gera höfundinum ekki
beinlínis léttara fyrir. Og handan líkama
hans geta þær engu breytt. Að minnsta
kosti ekki í fljótu bragði. Þær eru einungis
sviðsettur látbragðsleikur manns sjálfs.
En sem slíkur, geta þær bitið frá sér jafn-
vel þótt þær færi engum öðrum vissuna.
Innri neyð beinir tungumálinu ofan í spor
hins niðurtraðkaða lífs.
Þegar ég yfirgaf Rúmeníu og varð að
skiljast við bestu vinkonu mína, kallaði
ég kveðjustund okkar Silfurskeið. Síðasta
faðmlag okkar var endurtekið þrisvar
sinnum. Vitandi, að við myndum aldrei
aftur hittast, snéri hún þrívegis aftur og
gekk að íbúð minni. Að því loknu gekk
hún eftir hinni löngu og beinu götu og
fjarlægðist mig stöðugt. Ég horfði á eftir
henni. Vindjakkinn hennar glansaði og
eftir því sem hún fjarlægðist mig minnti
baksvipurinn æ meir á silfurskeið. Þannig
varð kveðjustundin að Silfurskeið. Úr því
að þetta orð er til og hefur allt aðra merk-
ingu en kveðjustund sótti það á mig sem
stysta lýsing á sársaukanum.
Tungumálið er aðeins til vegna okkar.
Hvort sem við tölum, þegjum í eigin
þönkum, eða skrifum. Og það getur allt:
sagt sannleikann eða blekkt, veitt athygli
eða virt að vettugi, hlíft eða eyðilagt. Það
getur meira að segja drepið manneskjur
eða bjargað þeim. En þegar hversdagleg
notkun málsins er krufin og við fikrum
okkur frá hinu venjulega og fram á
broddinn, neyðum við orðin til að skoða
sig sjálf – að verða ljóðræn. Með ljóðrænu
að vopni geta þau skrásett á annan hátt
en hefðbundin orðanotkun.
Nýjasta og besta dæmið um þetta er
kínverski höfundurinn Liao Yiwu, og bók
hans Handa einum söng og hundrað
söngvum, sem hefur fram að þessu ein-
ungis verið gefin út í Þýskalandi. Í Kína
var lagt hald á handritið í þrígang. Hon-
um var hótað með fangelsisvist ef bókin
yrði gefin út erlendis. Nýlega tókst hon-
um þó að flýja til Þýskalands. Á sínum
tíma var hann þekkt „hippaskáld“, eins
og hann sjálfur kemst að orði. Hann hafði
engan áhuga á stjórnmálum þá. En 4. júní
1989 átti blóðbaðið á Torgi hins him-
neska friðar sér stað. Þá nótt samdi hann
átta blaðsíðna ljóð, Blóðbaðið. Fyrir það
var hann dreginn fyrir dóm. Hann var
úrskurðaður í fjögurra ára vist í end-
urhæfingarbúðum og fangelsi.
Ljóðið um blóðbaðið er flóðbylgja
mynda:
Mæður gleypa dauð börn sín!
Börn tæla foreldra sína!
Konur svíkja menn sína!
Borgarar brenna borg sína!
Og hermennirnir: „Þeir pússa stígvélin
sín með pilsi látinnar stúlku.“ Og stöðugt
er mönuninni beint til þeirra, líkt og við-
lagi:
„Skjótið þau! Skjótið þau! Svalið fýsn-
inni! Skjótið þau í höfuðið!“
Þessi kveinstafur er ritaður, eða
öskraður réttara sagt, í örvænting-
arfullum boðhætti, í skipunartóni með-
vitundarleysis. Þessi öfugsnúni boðháttur
ber með sér þunga, reynir að halda aftur
af drápum hermannanna.
Og í lokin, þegar fjöldamorðin eru um
garð gengin:
Blóðbaðið á sér stað í þremur heim-
um: Í vængjum fuglanna, í hreistri
fiskanna, í hinu fínkornaða ryki.
Þetta langljóð er í heild sinni Silf-
urskeið. Hið sama má segja um alla fang-
elsisbók Liao Yiwu. Hinir dauðadæmdu
sem deila með honum klefa, hinn hrylli-
legi kvalalosti, og því næst hin skyndilega
samúð. Í bókinni um fangelsisvistina
birtist okkur blanda af skepnuskap og
hluttekningu í glitrandi orðaiðu. „Rottan
lokar líka hreiðri sínu og skynjar eitthvað
um leið, hvað þá manneskjan,“ segir
dauðamaður á einum stað í bókinni. Og
um sjálfan sig skrifar höfundurinn: „Ég
heyrði sál mína hlaupa þaðan.“ Stað-
reyndir og skáldskapur, engin mynd
gengur þessum höfundi úr greipum. Bók-
in er stórkostlegt afrek sem heimild og
ljóðræn endurminning. En undravert
minni getur aðeins orðið til vegna athug-
ana sem gerðar voru á tíma upplifunar-
innar. Úr frásögn Oskar Pastiors af
þrælkunarbúðunum þekki ég hina ómeð-
vituðu en þeim mun nákvæmari eft-
irtektarsemi á núllpunkti tilverunnar. Að
líkindum var því eins farið hjá Liao Yiwu
– skynjunin vinnur án afláts, stundum af
ásettu ráði, stundum ómeðvitað. Á núll-
punkti tilverunnar smellir hausinn af og
geymir sekúndurnar. Þessi eðlisávísun
skyndimyndarinnar vinnur sjálfstætt og
meira að segja gegn manni sjálfum. Ónýt-
ar taugar framkalla athugunarþörf. Hin
viðbjóðslega nánd sem manni er troðið í,
innan fangelsanna og búðanna, verður
enn kvalafyllri þegar maður einblínir á
hana. Athugunarþörfin tætir hvert smá-
atriði hins persónulega og étur upp síð-
ustu kraftana, sem maður þyrfti á að
halda fyrir sjálfan sig.
Og þrátt fyrir þetta er athugunarþörfin
náð, því hún viðheldur hinu mannlega
með því að brynja mann – og sennilega
bjargar hún honum meira að segja. Því sá
sem athugar stendur hálfur utan við at-
burðina, jafnvel þótt hann sé í þeim
miðjum. Og á þeim stað, þar sem fólki er
skipað að grotna niður og gera ekkert
umfram það að draga fram lífið, verður
athyglin eina andlega starfsemin. Skynj-
unin er kvöl og þjáning skynjunarinnar er
náð.
Kvölin og náðin standa hlið við hlið í
þessari bók og vita hvor af annarri. Því
aflvaki beggja er sjálfsskoðunin. Fangels-
isbók Liaos er hugleikur í formi eintals,
sem framkallar minninguna um allt sem
gerðist. Þessi framköllun er ávallt bakslag
um leið, upplifunin þenst út, því hún lifir
áfram óhlutbundin – en í höfðinu hreiðr-
ar hún um sig sem vofuverkur og bældur
ótti. Þessa hugaróra óttans kallar Liao:
„viðkvæmnina að handan“. Maður losnar
ekki undan henni, alla sína ævi, hvorki
heima né á ókunnum slóðum. Hún hverf-
ur aldrei, snýr alltaf aftur.
„Gamli sköllótti vinur,“ kallar Liu Xi-
aobo, friðarverðlaunahafi Nóbels, Liao
Yiwu. Þeir passa hvor við annan. Þeir
hafa, hvor á sinn hátt, opnað augu okkar
fyrir Kína dagsins í dag. En Xiaobo er í
fangelsi vegna hinnar snilldarlegu Char-
ter 08 yfirlýsingar, sem er skynsöm skrá
með umbótatillögum handa lýðræðisrík-
inu sem Kína gæti orðið. Í þessu felst
„glæpur“ hans. Hégómi og ótti við valda-
missi hins kommúníska eilífðarflokks eru
svo takmarkalausir, að vonarneista Liu
Xiaobo var breytt í ellefu ára fangels-
isdóm. Þessi sjálfsbjargarveila ríkisstjórn-
arinnar hefur ekki einungis orðið henni
algjör andlitsmissir, heldur felur hún í
raun í sér óbeina gjaldþrotayfirlýsingu.
En það virðist ekki koma þessum járn-
herrum við. Þrjóskir og blindir vernda
þeir alræði sitt áfram. Skrykkjóttur kvik-
indisskapurinn í meðferð þeirra á Ai Wei
Wei verður heldur ekki skilinn á annan
veg. Í því máli falsa menn eins lengi og
sönnunargögnin duga, til að finna „af-
brotin“ sem leitað er að. En sönn-
unargögnin duga ekki til neins – ásak-
anirnar eru mótsagnakenndar – geðþótti
á geðþótta ofan. Rétt eins og dómurinn
yfir Liu Xiaobo, sem stenst ekki einu sinni
kínversk lög.
Já, í mínu höfði skrölta margar Silf-
urskeiðar, mörg viðkvæmnin að handan
í höfði Liao Yiwu. Hvernig ætti maður
annars að koma hljóðlátum farangri sín-
um í orð? Stundum held ég að á bak við
hvert einræði leynist tollstöð. Við erum
ferðamenn til hálfs og tollverðir til hálfs.
Maður verður að skýra út fyrir sínu eigin
lífi hvað leynist í hljóðlátum farangrinum.
En óteljandi manneskjur hafa enn ekki
komist að tollstöðinni. Þær eru áfram í
höndum einræðisherra og maður veit:
Er niðurrif tunglsins upphaf sitt fékk
var kóngur nokkur settur af
annar ekki
ekkert slíkt gekk
og tunglið það hékk
stundum fullt eins og kúlan
stundum mjótt eins og slangan
því lengi var svo
að ekkert gekk
Eirik Sördal þýddi.
Nóbelsverðlaunahafinn Herta Müller.
Morgunblaðið/Kristinn