Saga - 2005, Side 7

U N N U R B I R N A K A R L S D Ó T T I R
„Vönun andlegra fáráðlinga …“
Ófrjósemisaðgerðir á Íslandi, 1938–1975
Það þykir ekkert tiltökumál hér á landi nú á tímum að fólk velji ófrjósem-
isaðgerð sem getnaðarvörn. Ákvörðun um slíkt tekur einstaklingurinn
sjálfur og heimild til aðgerðar í krafti þess tengist samtímaviðhorfum um
sjálfsákvörðunarrétt fólks varðandi líkama sinn og barneignir. Sú var þó
tíðin að slíkar aðgerðir þjónuðu öðrum markmiðum en þeim að leyfa fólki
að nýta sér læknavísindi að eigin ósk til að stjórna barneignum sínum.
Þegar ófrjósemisaðgerðir voru lögleiddar hér árið 1938 var þeim fyrst og
fremst ætlað að vera verkfæri velferðarkerfisins til að grípa til ef þurfa
þótti. Í þessari grein verður sú saga rakin að nokkru og fjallað um þær
ástæður sem bjuggu að baki setningu laga um ófrjósemisaðgerðir á Íslandi
sem tóku gildi árið 1938, ásamt því að gefa yfirlit yfir framkvæmd lag-
anna.*
Framkvæmd ófrjósemisaðgerða á Íslandi á tímabilinu 1938–1975
komst í sviðsljósið árið 1999 vegna fréttar í Morgunblaðinu um að
íslenska ríkið hefði samkvæmt dómi greitt manni bætur vegna
ófrjósemisaðgerðar sem gerð var á honum án hans vitundar þegar
hann var innan við tvítugt undir því yfirskini að um annars konar
aðgerð væri að ræða. Sömu sögu var að segja um systur mannsins
Saga XLIII:2 (2005), bls. 7–46.
* Rannsóknin var unnin í samráði við landlæknisembættið og heilbrigðisráðu-
neytið að fengnum tilskildum leyfum frá vísindasiðanefnd og tölvunefnd. Eft-
irtaldir fá þakkir fyrir veitta styrki til rannsóknarinnar: Heilbrigðis- og trygg-
ingamálaráðuneytið, Sagnfræðisjóður dr. Björns Þorsteinssonar, Hagþenkir,
Nýsköpunarsjóður námsmanna og Styrkur Jóns Steffensens, veittur af Félagi
áhugamanna um sögu læknisfræðinnar og Þjóðminjasafni Íslands. — Greinin
er ekki tæmandi umfjöllun um alla þætti í sögu og framkvæmd laga nr.
16/1938. Umfjöllun um framkvæmd laga nr. 16/1938 byggist á úrvinnslu
greinarhöfundar á gögnum um aðgerðir skv. lögunum. Ekki er vísað í sérstök
gögn út af fyrir sig heldur í skjalaflokkinn undir yfirskriftinni: ÞÍ. Landlæknir.
Afkynjanir og vananir. — ÞÍ. Landlæknir 1999-D4/233–240.
G R E I N A R
Saga haust 2005-NOTA 23.11.2005 20:09 Page 7