Saga - 2005, Qupperneq 44

og stjórnmálamanna þar sem hann sat beggja vegna borðs, annars
vegar sem alþingismaður og hins vegar sem landlæknir. Lögin
voru algert nýmæli og eru auk þess merkileg í ljósi þess hvenær
þau voru sett, þ.e. á 4. áratugnum þegar uppbygging íslensks vel-
ferðarkerfis var að hefjast, á sama tíma og hugmyndastefnur á borð
við arfbótastefnu og norrænan rasisma nutu stuðnings hjá sumum
hér á landi. Landlæknir fór ekki dult með að lögin byggðust í ýms-
um atriðum á hugmyndum arfbótastefnu. Hins vegar hafnaði hann
því alfarið að efni frumvarpsins tengdist norrænni kynþáttastefnu
á nokkurn hátt, og var það líklega í eina skiptið sem tekin var af-
staða til nasisma við gerð frumvarps að íslenskum lögum og þá
gegn honum.
Landlæknir var þeirrar skoðunar að réttmætt væri að gera
þroskaheft eða geðsjúkt fólk ófrjótt og sjálfsagt að slíkar aðgerðir
væru þáttur í heilbrigðisþjónustu velferðarþjóðfélagsins. Í þeim
málflutningi lagði hann þó frekar áherslu á mikilvægi ófrjósemis-
aðgerða af mannúðarástæðum og út frá félagslegu sjónarmiði en
vegna hættu á erfðum eiginleika hinna þroskaheftu og geðsjúku,
enda taldi hann of lítið vitað um erfðir til að réttlæta að fólk væri
gert ófrjótt með þeim rökum einum saman.
Saga laga nr. 16/1938 veitir nokkra innsýn í viðhorf lækna á 4.
áratugnum en þeir mæltust til þess við landlækni að lögin heimil-
uðu aðgerðir á fleirum en þroskaheftum og geðsjúkum. Landlækn-
ir samþykkti tillögur læknasamfélagsins um að heimila aðgerðir
vegna alvarlegra veikinda fólks. Hann var hins vegar ekki reiðubú-
inn til að mæta tilmælum um að láta lögin heimila ófrjósemisað-
gerðir af félagslegum ástæðum einum saman. Slík heimild komst
ekki inn í íslenska löggjöf um ófrjósemisaðgerðir fyrr en 1975. Þessi
vilji læknasamfélagsins er engu að síður til marks um að löggjöf er
ekki alltaf fullnægjandi vitnisburður um hugarfar á tilteknu tíma-
bili.
Hér á landi fór ekki fram sú umræða um samfélagslegt mikil-
vægi ófrjósemisaðgerða, sem rannsóknir sýna að átti sér stað ann-
ars staðar á Norðurlöndum, þ.e. umræða um gildi slíkra aðgerða í
þágu kynbóta eða sparnaðar fyrir samfélagið. Þrátt fyrir skrif ein-
stöku Íslendinga um að ófrjósemisaðgerðir væru gagnleg leið til að
hindra barneignir fólks sem ekki væri æskilegt til undaneldis og
byrði á samfélaginu, þá varð þess háttar umræða ekki drifkraftur í
framfylgd laga nr. 16 á árunum 1938–1975. Ýmsar skýringar koma
upp í hugann á þessum mun á Íslandi og öðrum ríkjum Norður-
U N N U R B I R N A K A R L S D Ó T T I R44
Saga haust 2005-NOTA 23.11.2005 20:09 Page 44