Saga - 2005, Blaðsíða 45

landa, en hér er ekki rúm til að rekja þær og rétt að bíða frekari
rannsókna.
Lög nr. 16/1938 í hugmynd og framkvæmd vekja ýmsar spurn-
ingar um rétt og stöðu einstaklinga gagnvart sérfræðingum og heil-
brigðiskerfi. Þau heimiluðu ófrjósemisaðgerðir á fólki á grundvelli
greindarmats. Í því gat falist hætta þar sem greindarmælingar eru
ekki óskeikular eða endanlegur dómur í öllum tilvikum. Önnur
hætta fólst í því að heimilt var að gera einstakling ófrjóan án hans
samþykkis ef hann taldist ekki hafa vit fyrir sér vegna þroskaskerð-
ingar eða geðsjúkdóms. Þetta atriði, ásamt því að þess var ekki
krafist að umsóknir væru undirritaðar af viðkomandi af fúsum og
frjálsum vilja, gat opnað fyrir þann möguleika að fólk gengist ófúst,
nauðugt eða jafnvel óafvitandi undir ófrjósemisaðgerð. Í nokkrum
tilvikum var þetta raunin: Fólk gekkst undir aðgerð án þess að vita
hvers kyns var. Ástæðan gat bæði verið sú að ekki var greint frá því
eða að manneskjan skildi ekki eðli aðgerðar vegna þroskaskerðing-
ar sinnar eða geðsjúkdóms. Í nokkrum tilvikum má merkja að sótt
var um vegna þrýstings af hálfu ættingja eða annarra, en engin
rannsókn hefur verið gerð á afdrifum þeirra sem í þessu lentu eða
hvernig þeir upplifðu þá reynslu. Um fá tilfelli var að ræða án þess
að reynt sé að fastsetja hér fjölda þeirra, enda gefa heimildir sem
stuðst er við ekki kost á því. Meirihluti þeirra sem gengust undir
ófrjósemisaðgerð gerðu það hins vegar samkvæmt eigin ósk.
Að lokum má vekja athygli á því að saga laganna snýst ekki ein-
ungis um fortíð og aflögð viðhorf þar sem mörg þau sjónarmið sem
bjuggu að baki þeim lifa enn í núgildandi lagaákvæðum um ófrjó-
semisaðgerðir, auk þess sem nú þykir nokkuð sjálfsagt að þekkingu
á sviði erfða- og læknisfræði sé beitt til að hindra fæðingu barna
með erfðasjúkdóma. Slíkar hugmyndir eiga sér sögulegar rætur í
hugmyndafræði laga nr. 16/1938 þar sem þau heimiluðu hvort
tveggja, ófrjósemisaðgerð ef gild rök lágu fyrir um hættu á arfgeng-
um sjúkdómum eða fóstureyðingu af sömu ástæðu. Löggjöfin var
þannig upphafið að því að einn þáttur í íslenskri heilbrigðisþjón-
ustu samtímans er að gera fólki kleift að hindra að börn með til-
tekna arfgenga eða meðfædda sjúkdóma eða fötlun fæðist í þennan
heim.
„V Ö N U N A N D L E G R A F Á R Á Ð L I N G A …“ 45
Saga haust 2005-NOTA 23.11.2005 20:09 Page 45