Saga - 2005, Síða 100

þar sem veldi landeigenda fer vaxandi. Það veldi helst svo
nánast óskert fram á 18. öld.
Ég ætla nú að gera nánari grein fyrir því sem óhætt er að fullyrða
um þessa þróun og hinu sem er umdeilanlegt. Í ljósi gagnrýni Jóns
Viðars tel ég vert að ræða aðeins um mikilvægi sæmdar á sérhverju
stigi hennar og reyna þar með að setja umræðu um sæmd í sam-
hengi við stéttaskiptingu og pólitíska þróun.
Þrælasamfélagið
Ljóst er að þrælahald var hluti af búskap Íslendinga allt frá land-
námi. Hitt er umdeilt hversu lengi það varði og hvort það var mikil-
vægur hluti af búskapnum. Staða frjálsra bænda er einnig um
margt óljós. Var stétt leiguliða fjölmenn? Var mikill munur á efna-
hagslegri stöðu bænda að öðru leyti? Einnig þarf að huga að því við
hvaða aðstæður sæmdin skiptir máli fyrir félagslega stöðu einstak-
lings. Voru slíkar aðstæður við lýði í þrælasamfélaginu?
Litlar áreiðanlegar heimildir eru til um þrælahald á Íslandi,
hversu umfangsmikið það var og hversu lengi það varði. Mikil-
vægustu heimildirnar eru lögin þar sem mörg og ítarleg ákvæði er
að finna um þræla. Þá eru þrælar nefndir í Landnámabókum og Ís-
lendingasögum en á hinn bóginn ekki í biskupasögum eða Sturl-
ungu. Veraldleg lög voru fyrst skráð 1117–1118 og ákvæði um þræla
er enn að finna í lögbókum frá miðri 13. öld. Hitt er þó mikilvæg-
ara að slík ákvæði er að finna í kristinna laga þætti Grágásar og tor-
velt að sjá að það sé úrelt leif þar.2 Af því má álykta að þrælahald
hafi verið enn við lýði á fyrri hluta 12. aldar. Á hinn bóginn eru
þrælar ekki nefndir í samtíðarsögum frá síðari hluta 12. aldar en
það bendir til þess að þeir hljóti þá að hafa verið næsta fátíðir.3
Þrátt fyrir vitnisburð laga og Íslendingasagna hafa flestir fræði-
menn gert ráð fyrir því að þrælum hafi farið fækkandi fljótlega eft-
ir landnám, hvort sem nefndar eru til siðferðislegar eða efnahags-
S V E R R I R J A K O B S S O N100
2 Peter Foote dregur heimildargildi kristinna laga þáttar um þrælahald á Íslandi
í efa, sbr. „Þrælahald á Íslandi“, Saga XV (1977), bls. 41–74 (bls. 65–68), jafnvel
ákvæða sem tilgreind eru sem „nýmæli“ í Staðarhólsbók. Með því leggur hann
of ríka sönnunarbyrði á þá sem telja hið gagnstæða, því að nær ógerningur er
að „sanna“ að lög lýsi raunverulegu þjóðfélagsástandi án annarra heimilda til
samanburðar.
3 Gunnar Karlsson, „Frá þjóðveldi til konungsríkis“, Saga Íslands 2 (Reykjavík
1975), bls. 1–54 (bls. 26).
Saga haust 2005-NOTA 23.11.2005 20:10 Page 100