Saga - 2005, Side 119

vinnt og töluverður óstöðugleiki ríkjandi. Íslenskt samfélag á 13.
öld horfði bæði aftur til fornra hátta, tíma þrælasamfélags og sam-
keppni milli stórbænda, og til þess sem koma skyldi, konungs- og
höfðingjavalds að erlendri fyrirmynd. Þessi mótsögn kemur fram í
bókmenntum á þessum tíma og hefur gert þær að forvitnilegu túlk-
unarefni fræðimanna um víða veröld.
Hér hefur verið rætt um þróun sem verður á tiltölulega skömm-
um tíma, eða um 1100–1250. Hluti bændastéttarinnar fær auknar
tekjur af tíund og tollum og til verður fámennur hópur kirkju-
bænda með auknar tekjur. Ekki verður þó séð að helstu höfðingjar
hafi safnað jörðum fyrst í stað. Þeir voru hreyfanlegir og fluttu á
milli stórbýla en létu þá fyrri bústað sinn frá sér í staðinn. Efnahags-
leg staða „alþýðu“ bænda hlýtur að hafa orðið þrengri eftir því sem
tíundar- og tollgreiðslur fóru vaxandi en í staðinn lofuðu goðarnir
friði. Það hefur verið freistandi fyrir fátæka bændur að selja auð-
ugri bændum jarðir sínar til að bæta stöðu sína til skamms tíma, en
einnig hljóta leiguliðar að hafa komið úr röðum leysingja jafnframt
því sem þrælahald leið undir lok.
Skattland og efling konungsvalds
Fræðimenn hafa yfirleitt gert ráð fyrir því að afnámi þrælahalds
hafi fylgt aukin aðgreining á milli bænda. Smábændur hafi misst
tiltölulega frjálsa stöðu sína og komist undir stjórn aðalsmanna eða
landeigenda. Perry Anderson telur að þegar þrælahald hafi liðið
undir lok á Norðurlöndum hafi komið í staðinn staðbundið land-
eigendavald yfir leiguliðum jafnhliða auknum áhrifum konungs-
valds á kostnað staðbundinna þinga.78 Anderson telur að stofnun
hirðar marki að jafnaði tímamót í þróun til lénsveldis en þar sé þó
lykilatriði að hirðin gerist landeigendaaðall.79 Í ljósi þessa er at-
hyglisvert að velta fyrir sér þróun íslenskrar hirðmannastéttar á
umbrotaskeiði 13. aldar.
Stétt íslenskra hirðmanna er gömul en um 1220 var komið í
tísku að höfðingjasynir gerðust hirðmenn Noregskonungs. Mikil-
vægi konungs við að siða efnilega unga menn fór vaxandi og
jafnframt áhrif hans á það hvaða menn komust til metorða á Ís-
F R Á Þ R Æ L A H A L D I T I L L A N D E I G E N D AVA L D S 119
78 Perry Anderson, Passages from Antiquity to Feudalism (Lundúnum 1988; frum-
útg. 1974), bls. 178.
79 Anderson, Passages from Antiquity to Feudalism, bls. 233.
Saga haust 2005-NOTA 23.11.2005 20:10 Page 119