Saga - 2005, Page 125
Voru þau forsenda hinnar nýju kirkjuskipunar þess tíma eða afleið-
ing hennar? Um það er erfitt að fullyrða.
Stórjarðeigendur voru ekki frábrugðnir hirðmönnum að því
leyti að þeir báru sig eftir embættum og vegtyllum á vegum ríkis-
ins. Það var enda eðli umboðsstjórnarinnar. Stöndugir landeigend-
ur voru líklegri til að geta staðið konungi skil á skattinum hvort
sem áraði vel eða illa. Í réttarbót frá 1314 var beinlínis gert að skil-
yrði að lénsmenn (sýslumenn) væru efnaðir.110 Á hinn bóginn hafa
umboðsstörfin gefið mönnum ærin færi á að auka við jarðeignir
sínar. Konungsvaldið var því áhrifavaldur sem stuðlaði að jarð-
eignasöfnun höfðingja.
Enda þótt leiguliðum hafi trúlega fjölgað á 14. öld er ekki þar
með sagt að staða þeirra hafi verið verri en sjálfseignarbænda á 12.
og 13. öld. Árni Daníel Júlíusson hefur bent á að eignarform jarða á
þeim tíma hafi skipt litlu máli „því sjálfseignarbændurnir jafnt sem
aðrir hafi orðið að sýna verndurum sínum hollustu“.111 Það sem
hefur breyst er fyrst og fremst sú leið sem höfðingjarnir fóru til að
ná framleiðslunni úr höndum bænda. Skattar sem runnu til kon-
ungs og umboðsmanna hans komu nú t.d. í staðinn fyrir sauðatoll.
Fjöldi jarðeigna veitti höfðingjum hagstæða samkeppnisstöðu til að
komast í umboðsstörfin og vissulega einnig aukna möguleika á
tekjuöflun. Að einhverju leyti þurftu þeir líka að bæta sér upp missi
staðanna í lok 13. aldar.
Ljóst er að margir í röðum landeigenda hegðuðu sér líkt og for-
feður þeirra úr stétt stórbænda og goða höfðu gert á 13. öld. Þeir
lögðu t.d. áherslu á að efla menningarlega sérstöðu sína með ýms-
um hætti, t.d. með góðum bókmenntasmekk. Dæmi um slíkan
höfðingja er Ormur Snorrason á Skarði á Skarðsströnd sem lét gera
fyrir sig handrit með postulasögum og fagurlega lýsta lögbók, en
munkarnir á Helgafelli hafa unnið verkið fyrir hann.112 Jürg
Glauser hefur bent á að mörg handrit af frumsömdum riddarasög-
F R Á Þ R Æ L A H A L D I T I L L A N D E I G E N D AVA L D S 125
þann fyrirvara að lítið sé vitað um aðalból fyrr en á 12. og 13. öld, sbr. Studi-
er i Landnámabók, bls. 151.
110 Hjálmar Vilhjálmsson, „Sýslumenn á Jónsbókartímabilinu 1264–1732“, Tíma-
rit lögfræðinga 15:1 (1965), bls. 1–44 (bls. 12–13).
111 Árni Daníel Júlíusson, „Þurrabúðir, býli og höfuðból. Félagslegt umhverfi
1100–1550. Heimildir og þróunarlínur“, Íslenska söguþingið 28.–31. maí 1997,
bls. 57–69 (bls. 65).
112 Ólafur Halldórsson, Helgafellsbækur fornar. Studia Islandica 24 (Reykjavík
1966), bls. 14–15, 21.
Saga haust 2005-NOTA 23.11.2005 20:10 Page 125