Saga - 2005, Side 158

vald, þvert á bókstaf stjórnarskrárinnar um yfirráð hvers ráðherra í
sínum málaflokki.
Texti bókarinnar er yfirleitt vel læsilegur en stofnanabragur svíf-
ur eilítið yfir vötnunum og sums staðar er eins og verið sé að skrifa
opinbera skýrslu. Af handahófi tilfæri ég eitt dæmi: „Þessi liður
[greiðslur til Almannatrygginga] hækkaði nokkuð á fyrstu árum
Viðreisnarstjórnarinnar og lækkaði síðan heldur fram til 1967, ef
horft er til innbyrðis hlutdeildar í heildarútgjöldunum, en hækkar
síðan aftur árið 1969. Sem hlutfall af vergri landsframleiðslu hækka
tekjutilfærslur nokkuð á kreppuárunum og fara raunar ekki undir
7% af vergri landsframleiðslu það sem eftir lifði aldarinnar“ (II, bls.
76–77).
Vankantar verksins eru umtalsverðir. Þannig verður lítið úr
samanburði á tímabilunum tveimur og mörgum mikilvægum
spurningum er ósvarað. Starfaði Stjórnarráðið t.d. með öðrum hætti
á tímabili langlífrar Viðreisnarstjórnar en á tímabili fimm ólíkra rík-
isstjórna þegar stjórnarsamstarf var aldrei endurnýjað eftir þing-
kosningar? Voru áhrif aðila utan stjórnmálaflokkanna, t.d. embætt-
ismanna eða hagsmunasamtaka, meiri á seinna tímabilinu en á
hinu fyrra þegar sömu flokkar og sömu ráðherrar sátu við völd
árum saman? Lengst allra ráðherra sat Gylfi Þ. Gíslason sem var
menntamálaráðherra 1956–1971. Er hér e.t.v. komin ein skýring á
mikilvægi menntamála á Viðreisnarárunum?
Í verkinu er yfirleitt litið á framkvæmdavaldið sem einangrað
fyrirbæri og ekki er reynt að setja það í viðeigandi umhverfi og
samhengi. Stjórnskipun íslenska lýðveldisins er forsetaþingræði
(semi-presidential government) sem lýsa má sem tveimur valdakerf-
um. Annars vegar er kerfi þjóðþingræðis þar sem þingmenn skipa
öndvegi. Hins vegar er forseti Íslands, þjóðkjörinn þjóðhöfðingi.
Ríkisstjórn og framkvæmdavaldið allt hefur ekki samkvæmt ís-
lenskri stjórnskipun sjálfstætt pólitískt umboð. Ríkisstjórn situr í
skjóli Alþingis og ber að víkja fyrir vantrausti á þingi. Forseti Ís-
lands skipar ráðherra og veitir þeim lausn. Hvað eftir annað í sögu
íslenska Stjórnarráðsins hefur þjóðhöfðinginn — konungur, ríkis-
stjóri, forseti — haft áhrif á stjórnarmyndanir og lausn ríkisstjórna,
m.a. með því að samþykkja eða neita beiðni forsætisráðherra um
þingrof.
Til að útskýra stöðu og þróun framkvæmdavaldsins þarf að
skýra grundvallaratriði íslenskrar stjórnskipunar og stöðu ríkis-
stjórna innan hennar og í þjóðfélaginu í heild. Eflaust er staða ríkis-
S VA N U R K R I S T J Á N S S O N158
Saga haust 2005-NOTA 23.11.2005 20:10 Page 158