Saga - 2005, Blaðsíða 211

finnist að ég sé hér á eftir stundum að tala um heimssýn en ekki heims-
mynd. Ef þar er ágreiningur á milli okkar held ég að hann geti verið frjór.
Á bls. 24 stendur: „Í heimssýn felst að menn skynja heiminn ávallt á grund-
velli einhverra gilda eða hugmyndafræði, sem útilokar önnur gildi eða
hugmyndafræði …“ En ég spyr: er heimsmyndin þá ekki grundvölluð á
hugmyndafræði? Verður ekki að skilgreina hana út frá þeim sem sér, sjálf-
inu eða einstaklingnum, byrja þar og athuga hvernig einstaklingurinn
skynjar og metur umheim sinn? Það gæti leitt til þess að fleiri félagslegir
flokkar eða formdeildir kæmu fram en doktorsefni glímir við.
Ég hef ekki miklar athugasemdir að gera við það sem höfundur hefur
að segja um hugmyndir Íslendinga og vitneskju um hinn efnislega (sem er
auðvitað hugtak úr nútímavísindum) eða sýnilega heim, þ.e. flokkun
svæða í heiminum og gildishlaðna afstöðu til þess fólks sem byggir þau,
þjóðarhugtakið hefur þegar verið rætt; heimildir eru þaulkannaðar og eðli-
legur fyrirvari settur fram um þá ‘mynd’ af heiminum, sem fólk gerir sér
sem ekki þekkir landabréf og aðeins fáa staði af eigin raun. Til vitnis er kall-
aður mikill fjöldi rita sem til voru á Íslandi á miðöldum, frumsamin og
þýdd, þar sem nefndir eru staðir úti í heimi. Stundum liggur við að um-
ræða um aðskiljanlega parta veraldarinnar kafni í lærdómi. Á bls. 26, þar
sem rætt er um stjörnufræðilærdóm, er athyglisverð setning þar sem fjall-
að er um rit lærdómsmanna: „Slíkir textar teljast samt ekki forvitnilegt
rannsóknarefni í hugarfarssögu nema sýnt sé að þeir séu afsprengi almenns
hugarfars fremur en vitnisburður um hve langt einstaka afburðamenn
náðu á þessu sviði.“ Að breyttu breytanda mætti hafa svipaða mótbáru
gegn heimildargildi fjölmargra rita með meira eða minna ævintýralegum
frásögnum sem vitnað er til í Við og veröldin. Landaheiti þeirra og önnur ör-
nefni hafa varla verið meira en skrautleg orð í eyrum flestra þeirra sem lásu
eða á hlýddu, lýsing á einhverju sem var „bak við Esjuna“. Þetta leiðir hug-
ann að því að viðfangsefnið, heimsmyndin, er í raun ekki hinn sýnilegi
heimur sjálfur heldur hugmyndir um heiminn, og þá vakna spurningar um
hvort menn hafi ekki hólfað umheim sjálfsins með einhverjum hætti sem
ekki er af tagi landafræðinnar, en eigi sér fornar og djúpar rætur í hugarfar-
inu.
Eins og ég sagði áðan fyndist mér áhugavert að ganga nær tungumál-
inu sjálfu í leit að skilningi á því hvernig fólk á Íslandi hólfaði sundur um-
heim sinn á miðöldum. Það er ekki tilviljun að orðið heimili er af sömu rót
og orðið heimur. Í þjóðveldislögunum kemur það oft fyrir, en líka orð eins
og heimilisbúi, heimilismaður, heimilisfastur, svo að dæmi séu tekin. Ég varpa
fram til íhugunar doktorsefni hvort sá ‘staður’ sem er nátengdastur sjálfs-
mynd sé ekki einmitt ‘heimili’ sem er þá önnur hlið á ‘fjölskyldu’, ‘ætt’. Á
bls. 25 segir: „Heimsmynd … nær til umheimsins sem skilgreinds fyrirbær-
is sem umlykur sjálfið eða okkur.“ Heimilið er staður sjálfsins og nánasta
samfélag, þrengsti hringurinn sem vitundin dregur utan um sjálfið og þann
„H V E R V E G U R A Ð H E I M A N E R V E G U R H E I M“ 211
Saga haust 2005-NOTA 23.11.2005 20:11 Page 211