Saga - 2005, Side 229

var einna helst í utanríkisversluninni að verðlagstaxtinn hélst fastur, enda
má nefna taxtana nokkurs konar útfærslu á Búalögum.
Þá má geta þess að kaflinn um Vísa-Gísla (bls. 16–18) er ágætur og lýs-
ir vel hugsanagangi manna á 17. öld. Athyglisverð og vafalaust rétt er skýr-
ing Helga á því hvers vegna seljabúskapur minnkaði, að sel hafi breyst í
hjáleigur.
Helgi nefnir nokkrar góðar ástæður fyrir því að útgerð var ekki stund-
uð að neinu marki á sumrin hér á landi og kennir um gömlum vana, lélegri
siglingatækni og saltskorti. Hér hefði mátt geta þess að lítið var um fisk á
sumrin sunnanlands og vestan og erfitt var að þurrka skreið á sumrin norð-
anlands og austan. Danskir kaupmenn höfðu ekki aðgang að ódýru salti til
að selja Íslendingum.
Skemmtilegar eru hugleiðingar Helga (bls. 54) um af hverju þorpa-
myndun hafi ekki hafist á 17. öld (bls. 47), líkt og gerðist á 19. öld. Helgi
fylgir hér þeim forna íslenska sið að kenna dönskum kaupmönnum og
danskri einokun um að ekki urðu hér til þorp, en víkur ekki að þeim skorti á
vinnuafli sem tíðar farsóttir voru ábyrgar fyrir. Skemmtileg er skýring
Helga á því hvers vegna hundraðskaup voru afnumin á Íslandi árið 1655
(bls. 54). Hér hefði að ósekju mátt bæta við að hundraðskaup voru einkum
tæki efnabænda og auðveldaði þeim prang að vetri til. Raunar minnist
Helgi á þessa skýringu í öðru samhengi (bls. 71). Skýringar á andstöðu
efnabænda við vetursetu eru fullnægjandi, en þar vísar hann mjög í fyrr-
greinda bók Jóns Aðils (bls. 71).
Kaflinn um samgöngur (bls. 98–104) er allur til fyrirmyndar enda er hér
á ferð eitt helsta sögulega áhugamál Helga. Sá langi kafli „Veraldleg og
kirkjuleg valdstjórn um 1630–1685“ er einnig til fyrirmyndar og er óþarfi að
rekja hann frekar, nema þá að hnýta í einhver smáatriði. Skal það gert að-
eins einu sinni. Helga hefur löngum verið tíðrætt um að á 17. öld hafi tvær
ættir ráðið mestu hér á landi, Gíslungar og Svalbarðsætt. Þetta gildir e.t.v.
prýðilega um fyrstu áratugi 17. aldar þegar þessar tvær ættir höfðu eflst í
kjölfar siðaskiptanna. En eins og víða má sjá blönduðust þessar ættir ræki-
lega á 17. öld og nær allir höfðingjar á seinni hluta hennar voru af báðum
ættum. Þetta dró samt ekki úr illdeilum höfðingja en þær komu þessari
ættaskiptingu lítið sem ekkert við.
Samantektarkaflar Helga um tímabilið 1520–1685 eru mjög vel gerðir.
Helgi sleppir því að fella einhvern lokadóm um tímabilið og er það vel.
Hann kemst einna næst því með ágætum spurningum á bls. 199: „Voru það
kannski Íslendingar sem kúguðu Íslendinga, fremur en Danir Íslendinga?
Studdu ekki höfðingjar kaupmenn við að kúga alþýðu?“ Gaman væri að
bæta einni spurningu við: „Voru það ekki danskir kaupmenn og danska
konungsvaldið sem hjálpuðu íslenskum höfðingjum við að kúga alþýðu?“
Gísli Gunnarsson
R I T D Ó M A R 229
Saga haust 2005-NOTA 23.11.2005 20:11 Page 229