Ný saga - 01.01.1987, Blaðsíða 33

„EN ÞEGAR DAUIÐINN KEMUR SVO SEM EIN VOLDUG HETJA ..."
úr sendibréfi frá því um miðja
19. öld bregða ljósi á þær
aðstæður sem fólk fyrr á öld-
um bjó við. Dauðinn hjó svo
miklu oftar skörð í raðir
mannfólksins en við eigum að
venjast nú, að það þótti jafn-
vel fréttnæmt þegar því gekk
sæmilega að halda í sér líftór-
unni.
Gífurlegur barnadauði var
hér landlægur langt fram á
19. öld. Á ofanverðri 18. öld
lætur nærri að þrjú af hverj-
um tíu börnum fæddum hafi
ekki náð eins árs aldri.4 Fram
eftir aldri blakti líf barna á
skari og barnamissir var því
sem næst hversdagslegur við-
burður. Barnadauðinn
bitnaði að sönnu misjafnt á
mönnum. Sumir sluppu en
það gat gerst að fólk þyrfti að
sjá á eftir flestum eða jafnvel
öllum börnum sínum í gröf-
ina. Dæmi eru um hjón sem á
öðrum fjórðungi 19. aldar
eignuðust fjórtán börn en ein-
ungis eitt þeirra komst til
þroskaára; það var stúlka
sem dó um tvítugt.5 Enn aðrir
„hafa ei misst nema 2 eða 3"
eins og Hannes Finnsson,
biskup í Skálholti komst að
orði árið 1785.6 Oft stráféll
æskufólkið þegar sóttir
gengu um, t.d. árið 1852, en þá
hafði blaðið Þjóðólfur þetta
að segja: „Hin hryggilega
barnaveiki hefur enn ár þetta
legið þungt í landinu, og hefur
sýnt sig sem réttan morðengil
á þeim heimilum, sem hún
hefur komið fyrir alvöru. Má
því telja hana einhverja
þyngstu þrautina, sem land
vort á nú undir að búa."7
Þetta sumar varð prestur
nokkur vestur í Dölum að tala
yfir moldum sex barna sinna
á einni viku en tvö lifðu af.8
Hverfulleiki hins unga lífs
lýsti sér m.a. í því að foreldrar
Dæmi eru um
hjón sem á öðrum
fjórðungi 19. aldar
eignuðust fjórtán
börn en einungis
eitt þeirra komst
til þroskaára; það
var stúlka sem dó
um tvítugt.
Sjóslys voru tíðari
og kostuðu hlut-
fallslega margfalt
fleiri mannslif en
nú. Drukknun I ám
var algengur dauð-
dagi og árlega
varð fjöldi manns
úti. Sakleysisleg
ferð á milli bæja
gat hæglega
endað í greipum
dauðans ef á skall
illviðri.
skírðu oft hvert barnið á fæt-
ur öðru sama nafninu ef þeim
var mjög umhugað um að
halda því nafni við.
Um miðja 19. öld var meðal-
ævi íslendinga um 35 ár og
var það ekki síst vegna mikils
barnadauða. Þeir sem komust
til vits og ára áttu mun lengra
líf fyrir höndum en meðalæv-
in segir til um. Engu að síður
var fólk afar óöruggt með lífs-
aldur sinn og ekki að ástæðu-
lausu: Það var einfaldlega
alltaf einhver að deyja. Far-
sóttir og hallæri herjuðu á
landsmenn með nokkuð
reglulegu millibili og felldu
þá unnvörpum. Gagnvart
sjúkdómum var fólk varnar-
lítið; læknisþjónustu var ekki
að fá að gagni fyrr en á ofan-
verðri 19. öld. Ekki máheldur
gleyma þeim stóráföllum sem
skullu á íslensku þjóðinni.
Annálaðastir eru Skaftár-
eldar á 9. áratug 18. aldar en í
kjöllar þeirra dóu um 10.000
manns. ísland var í raun sann-
kallað pestarbæli og þurftu
landsmenn að una slíku
ástandi talsvert lengur en í-
búar nágrannalandanna. Sú
mikla fólksfjölgun sem hófst i
Vestur-Evrópu á 18. öld náði
ekki til landsins fyrr en nokk-
uð var liðið á 19. öld. Á móti
vegur að Frónbúinn þekkti
stríðsdauða einungis af
spurn.
Til viðbótar aumu heilsu-
fari greiddu hrakningar og
slysfarir götu dauðans. Sjó-
slys voru tíðari og kostuðu
hlutfallslega margfalt fleiri
mannslíf en nú. Drukknun í
ám var algengur dauðdagi og
árlega varð fjöldi manns úti.
Sakleysisleg ferð á milli bæja
gat hæglega endað í greipum
dauðans ef á skall illviðri.
Flest eru þetta að sönnu vá-
gestir sem enn taka sinn toll
og hafa reyndar nýir bæst í
hópinn en það haggar ekki
þeirri staðreynd hversu veik-
ur sá þráður var sem fyrr á
öldum batt menn við lífið.
HVERNIG ER ÞÉR
GEFIÐ UM DAUÐ-
ANN?
Þegar höfð er hliðsjón af þeim
aðstæðum sem lýst var stutt-
lega hér að framan þarf ekki
að koma á óvart að fólk var
mjög upptekið af dauðanum;
hugsaði mikið um hann og var
stöðugt á varðbergi gagnvart
honum. Þótt í því felist auð-
vitað mikil einföldun má
kannski segja að munurinn á
okkur sem nú lifum og þeim
sem lifðu fyrir 150-200 árum
og þaðan af fyrr sé sá að við
gerum flest ráð fyrir að lifa
vel og lengi en að síðarnefndir
hafi verið viðbúnari því að
deyja áður en þeir næðu
gamalsaldri. Þegar lesin eru
gömul sendibréf rekst maður
oft á ummæli eitthvað í þess-
umdúr: „Eféglifi",„efég tóri
til vors" o.s.frv. Slíkt má enn
heyra af munni manna en með
tímanum hefur þetta orðið að
innihaldslitlum frösum. Ræt-
urnar liggja hins vegar í raun-
særri varúð mótaðri af
aðstæðum; dauðinn var svo
að segja alltaf á næsta leiti.
Þegar reynt er að átta sig á því
til hlítar hvaða sess dauðinn
skipaði í daglegri hugsun
alþýðufólks verða mörg ljón á
veginum. Nýtilegar heimildir
eru ekki á hverju strái. Nefna
má til þjóðsögurnar sem eru
mikil gullnáma um hugarfar
fólks á fyrri tíð. Þessar
skemmtilegu heimildir bíða
þess að verða nýttar meir en
hingað til af sagnfræðingum.
Þær sýna berlega að dauðinn
var áleitið umhugsunarefni
31