Ný saga - 01.01.1987, Blaðsíða 64

-
og þjóðernisstefnu sem féllu
oftast að lífsskilningi og hags-
munum borgara, en tóku
annars á sig margvíslegt mót,
enda löndin ólík sem þessar
hugmyndir tóku sér bólfestu
í. ísland var vanþróað land-
búnaðarland án borgarastétt-
ar að heita má og þeir sem
báru uppi pólitískt starf
framan af voru stöndugir
bændur og skólagengnir
sveitapiltar, sem áttu litla
samleið með frjálshyggju-
mönnum í efnahagsmálum
úti í Evrópu, menntamönn-
um, auðmönnum í borgum og
þvíumlíkum. Engu að síður
urðu flestir þeir sem hérlend-
is tóku þátt í stjórnmálabar-
áttunni alteknir þjóðernis-
hyggju og gerðu sér mat úr
frjálslyndum hugmyndum
um skipun stjórnvaldsins:
þingbundinni stjórn, sem átti
að veita þjóðinni hlutdeild í
stjórn landsins, jafnrétti fyrir
lögum, stjórnmálaréttindum
þegnanna svo sem kosninga-
rétti, prentfrelsi, fundafrelsi
o.s.frv.
Þessar hugmyndir voru
settar fram í nafni frjáls-
hyggjunnar, en framan af öld-
inni rann hún víða um lönd
saman við annan stríðan hug-
myndastraum sem var þjóð-
ernisstefnan. Samruninn var
áberandi þar sem ríkjaskipan
var enn í deiglunni og þjóð-
ernismál voru óútkljáð, en
átti miklu síður við England
og Frakkland, sem voru full-
valda ríki. Þó má geta þess að
Englendingurinn John Stuart
Mill, einn af postulum frjáls-
hyggjunnar, taldi sjálfs-
ákvörðunarrétt þjóðanna
eina af forsendum frelsis.
Þetta var auðvitað helsta
krafa þjóðernisstefnunnar og
er gott dæmi um samruna
hennar og frjálshyggjunnar.
Margir litu á sig sem frjáls-
lynda og þjóðernissinnaða
menn og töldu að einstak-
lingsfrelsi og sjálfstjórn þjóð-
ar færu saman, raunar væri
ekki hægt að skilja þetta
tvennt að. Þannig þróaðist
nationallíberalisminn, þjóð-
frelsisstefnan, sem bar uppi
kröfur um fullvalda þjóðríki
undir stjórn eignastétta og
menntamanna, og frelsi í
anda klassískrar frjáls-
hyggju. Sums staðar risu upp
deilur um hvort markmiðið
ætti að hafa forgang, þjóð-
frelsið eða einstaklingsfrels-
ið, og voru íslendingar ekki í
nokkrum vafa. Sjálfstjórn ís-
lendinga varð aðalkrafan hér
á landi auk þess sem krafist
var stjórnmálaréttinda bjarg-
álna karlmönnum til handa.
Stjórnmálahreyfing íslend-
inga var ekki lýðræðisleg á
okkar tíma mælikvarða, en
var á sama báti og frjálslynd-
ar hreyfingar yfirleitt á þess-
um tima, sem vildu binda
kosningarétt, eða að minnsta
kosti kjörgengi, við eign og
,,æðri þekkingu". Hún ætlaði
sér að rífa niður múra dönsku
einvaldsstjórnarinnar hér á
landi og var í þeim skilningi
lýðræðislegri en danska
stjórnin. Auk þess vildu flest-
ir þjóðfrelsissinnar almenn-
ari kosningarétt og ætluðu
alþýðu stærri hlut í stjórn-
málum en tíðkaðist í Dan-
mörku, þar sem finna mátti
„ölmusubragð að þeim rétt-
indum, sem frjálslyndu flokk-
arnir gáfu alþýðunni" eins og
Sverrir Kristjánsson kemst
ágætlega að orði (Ritsafn II,
Rvík 1982, 34). Ekki stafaði
þetta af sjálfsprottinni lýð-
ræðisást íslendinga, heldur
af því að rætur stjórnmála-
hreyfingarinnar hérlendis
voru alþýðlegri en í Dan-
mörku, stéttargrundvöllur
hennar var annar.
Þjóðfrelsishreyfingin á ís-
landi var því undir áhrifum
frjálslyndra hugmynda sem
skýrast komu fram í kröfum
um þjóðfrelsi og tiltekin
stjórnmálaréttindi almenn-
ings, en hún vildi ekkert með
hagspeki frjálshyggjunnar
hafa að undanskildu verslun-
arfrelsinu við útlönd. Stað-
hæfing Guðmundar Hálfdan-
arsonar um að sjálfstæðis-
baráttan hafi byrjað sem eins
konar liðsafnaður bænda
gegn frelsissókn dönsku
stjórnarinnar hér á landi tel
ég vera misskilning á póli-
tísku inntaki þessarar bar-
áttu, oftúlkun á annars réttri
ábendingu um ósamræmi í
frelsishugmyndum íslend-
inga. Auðvitað hlaut að koma
til árekstra milli aldagamalla
viðhorfa bændaþjóðfélagsins
og efnahagslegu frjálshyggj-
unnar og nefnir Guðmundur
sem dæmi um það samþykkt
Alþingis um bann við öreiga-
giltingum 1859 og rýmkun á
vistarbandinu 1863. Það má
nefna fleiri dæmi um tog-
streitu frjálslyndrar stjórnar
og íhaldssamra bænda: hús-
agann á vinnufólki og vistar-
skyldu jarðnæðislausra
manna yfirleitt, skilyrði fyrir
húsmennsku og þurrabúðar-
setum, ábúðarlöggjöf o.s.frv.
Öll þessi atriði lúta að efna-
62