Ný saga - 01.01.1987, Blaðsíða 32

„EN ÞEGAR DAUÐINN
KEMUR SVO SEM EIN
VOLDUG HETJA
Um viðhorf til dauðans á síðari öldum
Gunnar Þór Bjarnason
Dauðinn er skand-
all." Þessa kjarn-
yrtu setningu má lesa í ís-
lenskri skáldsögu sem kom út
fyrir síðustu jól.1 Það skal
ósagt látið hvort hún er dæmi-
gerð fyrir viðhorf fólks til
dauðans nú á dögum, en
skyldu slík orð einhvern tíma
hafa hrotið af vörum manna
sem byggðu þetta land fyrir
200 árum eða svo? Við íslend-
ingar stærum okkur stundum
af háum meðalaldri hér á
landi; við getum vænst þess
að verða að minnsta kosti
hálfáttræðir. Menn minnast
þess kannski ekki oft að slík-
ur velfarnaður er nýr — og
reyndar víðs fjarri orðinn að
veruleika alls staðar í heimin-
um. Hvernig væri að reyna að
setja okkur í spor forfeðra
okkar sem lifðu á tímum þeg-
ar meðalævilengd var ekki
nema rúm 30 ár, drepsóttir
tíðar, skelfilegur barnadauði
fastagestur á svo til hverju
heimili og litla sem enga
læknishjálp að fá? Það gefur
auga leið að slíkar aðstæður
mótuðu viðhorf fólks til dauð-
ans. Fleira hafði áhrif, ekki
síst trúarvitund almennings
og sú lífssýn sem markar við-
horf fólks á hverjum tíma.
Hvað einkenndi afstöðu fólks
til dauðans fyrr á öldum? I
hverju var hún frábrugðin því
sem nú er? Getum við e.t.v.
lært eitthvað af viðbrögðum
liðinna kynslóða við dauðan-
um?
Hér á eftir verður fjallað
um ýmis atriði sem veitt geta
svör við þessum spurningum.
Vert er að taka fram að mark-
miðið er ekki að kunngera
fræðilegar niðurstöður
reistar á skipulegri heimilda-
könnun heldur að veita inn-
sýn í dauðann sem sagnfræði-
legt viðfangsefni og varpa
ljósi á viðhorf manna til hans.
El'nið er umfangsmikið og í
stuttri grein er ekki ráðrúm
nema rétt til þess að þreifa á
því. Afmörkun í tíma er ekki
skýr; dæmi eru sótt í íslensk-
ar heimildir frá 17. til 20.
aldar. Það orkar ætíð tvímæl-
is að tala um „hefðbundið
samfélag", „áður fyrr", „fyrr
á öldum" o.s.frv.; hætt við því
að þannig sé gert of lítið úr
sérstöðu einstakra tíma-
skeiða. Heimur fólks um 1600
var ekki sá sami og um 1800.
Þetta er rétt að hafa hugfast.
Engu að síður markar þróun-
in til nútíma samfélagshátta
djúptækustu skilin á viðhorf
manna til dauðans. Við samn-
ingu þessarar greinar voru
rannsóknir erlendra fræði-
manna hafðar að leiðarljósi,
fyrst og síðast skrif franska
sagnfræðingsins Philippe
Ariés en hann hefur verið
áhrifamesti brautryðjandinn
á þessum vettvangi. Sagn-
fræðileg umræða um dauð-
ann undanfarinn áratug hef-
ur að verulegu leyti snúist um
þær hugmyndir sem Ariés hef-
ur sett fram í ritum sínum.2
LÍF Á BLÁÞRÆÐI
„Veðráttan einlægt góð, afli
nokkurn veginn, heilbrigði
góð svo, jafnvel börnin lifa, en
enginn deyr."3 Þessi ummæli
Dauðinn og sagnfræðin
Sagnfræðingar hafa á undanförn-
um árum og áratugum fylgt harð-
skeyttri útþenslustefnu í efnis-
vali og í æ ríkari mæli seilst til
fangaá slóðum sem slarfsbræður
þeirra áður lögðu litla eða enga
rækt við. Þar á meðal er dauðinn.
Franskir sagnfræðingar hafa
staðið í fylkingarbrjósti en hvergi
helur sagnfræðin staðið í jafn-
miklum blóma á síðustu áratug-
um sem í Frakklandi. Mesta at-
hygli vöktu skrif Philippe Ariés
en árið 1977 sendi hann frá sér
rnikið rit um viðhorf Vestur-
landabúa til dauðans en það
geymir niðurslöður hartnær
tveggja áratuga umfangsmikillar
heimildakönnunar. Það var á ár-
unum um og upp úr 1970 sem
verulegt líf tók að færast í rann-
sóknir sagnfræðinga á dauðanum
en auk Frakkanna eru það eink-
um Bretar og Bandaríkjamenn
sem lagt hafa lóð á vogarskál-
arnar. Ekkert lát hefur orðið á út-
komu hóka og ritgerða um dauð-
ann fyrr á öldum og má því vænta
frekari líðinda af þeim vettvangi
á komandi árum.
I
30