Ný saga - 01.01.1987, Side 73

KONUR FYRIRGEFA KÖRLUM HÓR
þegar sótt var um mildun
vegna fátæktar og heilsuleys-
is.3 Vorið 1823 var amtmönn-
um síðan gert með konungs-
bréfi að afgreiða umsóknir af
þessu tagi og fella niður
greiðslu sekta:4
Amtmönnum gefst þarhjá
myndugleiki til að uppgefa
straff fyrir hórdóm þegar
sú (með honum) áreitta
ektapersóna vill framhalda
hjónabandinu og biður
þeim seka vægðar, og þegar
að öðru leyti annars ekkert
finnst þar á móti né að sú
fyrirbón gjörð sé í lastverð-
um tilgangi.
Þessi breyting auðveldaði
fólki að sækja um undanþágu
vegna hórsekta, enda komu
hundruð náðunarbeiðna til
úrskurðar amtmanna næstu
ár og áratugi. Fallist var á
þær flestar. Reglan um
undanþágu var ítrekuð í til-
skipun 24. janúar 1838, en
afnumin með hegningarlög-
unum 1869. Þá voru höfð
hausavíxl á hlutunum, því
framvegis yrði „það hjónanna
sem misgjört er við" að krefj-
ast opinberrar málssóknar.5
Ákvæðin um fyrirbón maka
gerðu ráð fyrir því að jafnt
eiginkonur sem eiginmenn
héldu framhjá. Reyndin var
önnur, samanber ummæli
Halldóru Magnúsdóttur af
Stóru-Drageyri í Skorradal í
bréfi til sýslumanns í febrúar
1834: „Þareð konungleg há-
tign hefur gefið konum leyfi
til að biðja um uppgjöf á hór-
dómssekt fyrir brotlega eigin-
menn ef þær vilja framhalda
sambúð og hjónabandi við þá,
svo dirfist ég.. ."6 Það voru
bændur sem héldu framhjá
eiginkonum sínum, undan-
tekningalítið með vinnukon-
um á heimilinu. Á 19. öld var
það líkt og viðtekinn siður.
Vissulega áttu giftar konur
það til að eignast börn í fram-
hjáhaldi, en málum var þá
háttað á þann veg að annað-
hvort voru hjónin skilin að
borði og sæng eða þau bjuggu
sitt í hvoru lagi vegna fátækt-
ar. í janúar 1814 sótti Herdís
Bjarnadóttir á Búðum á Snæ-
fellsnesi til dæmis um upp-
gjöf sektar vegna hórdóms-
brots og hafði þá verið í
vinnumennsku fjarri manni
sínum í 4 ár. Guðrún Guð-
mundsdóttir í Árnessýslu
giftist Þórði Helgasyni um
1825. Þau voru í húsmennsku
saman í 2 ár, en fóru þá í
vinnumensku sitt í hvora átt.
Haustið 1833 eignaðist
Guðrún barn með ógiftum
vinnumanni og taldi fulltrúi
sýslumanns að ekki væri að
vænta fyrirbónar frá Þórði
því þau hjónin voru ósátt.
Halldóra Flóventsdóttir í
Eyjafyrði eignaðist 2 böm með
4ra ára bili eftir að maður
hennar hljópst á brott 4 árum
eftir giftingu. Þau áttu 2 börn
fyrir. Henni voru gefnar upp
sakir sumarið 1822.7 Oft var
eins ástatt fyrir körlum sem
ekki voru samvistum við
eiginkonur sínar. Til dæmis
eignaðist Þórður Jónsson
vinnumaður á Geitabergi í
Skorradal barn með vinnu-
konu þar haustið 1834, þó
Helga Gísladóttir kona hans
væri í vist á bænum Grund
skammt þar frá.8 Líklega má
leggja það að jöfnu. Hjón slitu
samvistum og eignuðust börn
hvort framhjá öðru. Hins
vegar eru þess engin dæmi í
umsóknum um uppgjöf sekta
að gift kona í sambúð hafi
haldið framhjá manni sínum
og eignast barn sem kennt var
öðrum. Karlar voru einir um
slíkt.
Harla venjulegt dæmi um
framhjáhald gerðist á bænum
Reynikeldu á Skarðsströnd
árin 1814 til 1819.9 í árslok
1814 giftust þau Jón Þor-
steinsson og Margrét Sig-
urðardóttir, bæði til heimilis
á Reynikeldu. Þar settu þau
bú, hún 42 ára og fædd í
prestakallinu, hann 26 ára en
fæddur í Eyjafirði. Hann átti
fyrir barnungan son sem var
hjá þeim. í október árið eftir
fæddist Margréti og Jóni dótt-
ir sem hlaut nafnið Lilja. Vor-
ið 1816 kom til þeirra í vist
Kristín Einarsdóttir, jafn-
aldri húsbónda. Hafa þau
fellt hugi saman, því hún
fæddi barn 2 árum síðar og
lýst hann föður þess. Jón
gekkst við faðerninu og var
dæmdur fyrir hórdómsbrot á
Skarði 22. desember 1818.
Honum var gert að greiða 9
ríkisdali í Sakafallskassa og 2
ríkisdali í Jústískassa. Hann
átti jafnframt að láta Kristínu
fara af heimilinu. Þegar dóm-
urinn gekk jafngiltu 9 ríkis-
dalir einni á, loðinni og
lembdri í fardögum. Það var
mikið fyrir fátækan bónda, en
haustið 1822 taldi Jón fram 3
hundruð til lausafjártíundar.
Þá greiddu 12 bændur í
hreppnum jafn háa eða lægri
tíund, en 23 hærri.10 Vegna
örbirgðar hafa Jón og Mar-
grét síður viljað borga. Þau
hafa þekkt til ákvæðisins um
eftirgjöf vegna fyrirbónar
maka og innan mánaðar frá
dómi sóttu þau um til kon-
ungs. Þau eru bæði skrifuð
fyrir umsókninni, sem er á
dönsku og með embættis-
mannslegri skrift, en Margrét
skrifaði Stefáni Stephensen
amtmanni sérstakt bréf, sem
er með öllu alþýðlegri hendi
þó varla sé það hennar eigin.
Það er dagsett 19. janúar
1819:
Fátækur maður.
Hann hefur örugg-
lega ekki haft efni
á að greiða hór-
dómssekt.
Það voru bændur
sem héldu fram-
hjá eiginkonum
slnum, undantekn-
ingalltið með
vinnukonum á
heimilinu. Á 19.
öld var það likt og
viðtekinn siður.