Teningur - 01.05.1987, Blaðsíða 35

menningarhefðir verði fyrir þrýstingi og
eyðandi áhrifum þessarar siðmenningar,
en þær hafa ekki allar sama mótstöðuafl,
né heldur það sem mestu skiptir, sörnu
aðlögunarhæfni. Hætt er við að ekki geti
öll menning samræmst heimsmenning-
unni sem vísindi og tækni ala af sér. Mér
virðist að greina megi viss nauðsynleg
skilyrði sem ekki má vanta. Einungis sú
menning sem getur meðtekið vísindalega
rökvísi getur komist af og endurnýjast;
aðeins sú trú sem reist er á röklegum
skilningi getur aðlagast samtíð sinni. Ég
vil jafnvel taka svo djúpt í árinni að
segja, að einungis sú trú sem tileinkar sér
afhelgun náttúrunnar og tengir allan
helgidóm við manninn, geti tekist á
hendur að tæknivæða náttúruna. Ein-
göngu sú trú sem metur tíma og breyting-
ar og setur manninn í öndvegi gagnvart
heiminum, sögunni og lífinu, virðist fær
um að komast af og vara; ella verður holl-
usta hennar við fortíðina ekkert annað en
einfalt þjóðsagnaskraut. Vandinn er að
endurtaká ekki einfaldlega hið liðna,
heldur að eiga þar rætur til þess sífellt að
finna upp eitthvað nýtt.
Þá er þriðja spurningin eftir: Hvemig
geta ólíkar menningarhefðir mæst, kom-
ið saman án þess það verði öllum til
óheilla ? í rauninni kynni að virðast að
niðurstaða bollalegginganna hér að fram-
an yrði sú að menningarhefðir séu ósam-
þýðanlegar; en samt eru menn aldrei
algerlega ókunnugir hver öðrum. Þeir
eru vissulega framandi hver öðrum, en
ávallt svipaðir. Þegar við komum til
algerlega framandi lands, eins og þegar
ég kom til Kína fyrir fáeinum árum, þá
finnum við - þó að við séum algerlega
utan gátta - að við erum ætíð á meðal
manna. En þessi tilfinning er blind, hana
verður að hefja upp á stig áhættunnar og
sjálfráðar viðurkenningar á því sem er
sammannlegt. Fræðimenn um Egypta-
land tefldu í þess konar tvísýnu fyrrum,
er þeir uppgötvuðu óskiljanleg tákn og
héldu því fram sem meginreglu, að ef
þessi tákn væru mannaverk, þá væri bæði
hægt og ætti að þýða þau. Auðvitað
kemst ekki allt til skila í þýðingu, en allt-
af eitthvað. Engin ástæða eða líkur eru
til þess að málkerfi sé óþýðanlegt. Trúin
á að þýðing sé gerleg að ákveðnu marki,
er um leið viðurkenning þess að útlend-
ingurinn sé maður; m.ö.o. er hún vissa
unt að samskipti séu möguleg. Það sem
nú hefur verið sagt um tungumál -
táknmál - á einnig við um gildi og þær
grunnímyndir og tákn sem mynda menn-
ingarinnstæðu þjóðar. Já, ég tel að með
velvild og ímyndunarafl að leiðarljósi, sé
unnt að skilja þá sem eru mér frábrugðn-
ir; alveg á sama hátt og ég skil persónu í
skáldsögu eða leikriti, eða raunverulegan
vin sem er mér ólíkur. Ég get enn fremur
skilið án þess að endurtaka, ímyndað mér
án þess að upplifa, orðið annar á meðan
ég er áfram ég sjálfur. Að vera maður er
að vera fær um að líta á hlutina undir öðru
sjónarhorni.
Þá vaknar samviskuspurningin: Hvað
verður um mín gildi er ég skil gildi ann-
arra þjóða ? Skilningur er varasamt
ævintýri þar sem öllum ntenningarhefð-
um er búin sú hætta að týnast í óljósum
samruna. Samt sem áður virðist mér að
við höfum hér lagt drög að svari, þótt
veikburða sé og til bráðabirgða; einungis
lifandi menning sem er í senn trú uppruna
sínum og fær um sköpun í listum, bók-
menntum, heimspeki og andlegum
efnum, getur staðið undir því að mæta
annarri menningu - og ekki nóg með
það, heldur getur slík menning einnig
ljáð þeim samfundi merkingu. Þegar
sterkar hvatir til sköpunar koma saman,
þá verður sjálfur samfundurinn skap-
andi. Ég held að í allri sköpun sé eins
konar samræmi, þótt samstillingin sé
engin. Það er á þennan veg sem ég skil
hina snjöllu kennisetningu Spinoza: „Því
betur sem við skiljum einstök fyrirbæri,
því betur skiljum við guð“. Þegar maður
hefur kannað djúp hins einstaka til hlítar,
þá finnst manni að það sé í samræmi við
öll önnur einstök fyrirbæri á þann hátt
sem ekki verður með orðum lýst. Ég er
sannfærður um að íslömsk veröld, sem
tæki sig upp á ný, eða hindúsk veröld,
sem með fornum hugsunarhætti blési lífi
í nýja sögu, fyndi til þess sérstaka skyld-
leika, sem allir skapandi menn eiga hlut-
deild í, gagnvart okkar menningarhefð,
evrópskri menningu. Ég held að
efahyggjunni ljúki hér. Fyrir Evrópubú-
ann sérstaklega, er vandinn ekki sá að
eiga hlutdeild í eins konar óljósri trú sem
allir gætu játast undir, heldur er verkefni
hans það sem Heidegger orðar á þessa
leið: „Við verðum að leita aftur til okkar
eigin uppruna", við verðum m.ö.o. að
leita aftur til hins gríska, hebreska og
kristna uppruna okkar, til að verða verð-
ugir viðmælendur í hinni miklu kapp-
ræðu menningarhefðanna. Til að geta
staðið andspænis öðrum verður maður
fyrst að vera maður sjálfur.
Af þessu er ljóst að ekkert er fjær lausn á
vanda okkar en einhver óljós og ósam-
kvæmur samruni. Innst inni er slíkur sam-
runi ætíð eftirhreytur; hann felur ekki í sér
neitt sem er skapandi; hann er einber sögu-
leg uppákoma. í stað samruna berað rækja
samskipti, tengsl þar sem ég til skiptis
stend fastur á uppruna mínum og gef mig
á vald ímyndunar annarra samkvæmt frá-
brugðinni menningu þeirra. Mannlegan
sannleik er einungis að finna í þessu ferli,
þar sem menningarhefðir takast æ meira á
með því sem er líflegast og mest skapandi
með þeim. Saga mannsins mun í vaxandi
mæli verða yfirgripsmikil útlistun, þar
sem sérhver siðmenning mun efla heims-
sýn sína í átökum við allar hinar. En þessi
átök eru varla hafin, þau verða að öllum
líkindum meginverkefni komandi kyn-
slóða. Enginn getur sagt til um hvað verð-
ur um siðmenningu okkar er hún hefur f
raun tekist á við aðra ólíka siðmenningu
með öðrum hætti en hemaði og yfirdrottn-
un. En við verðum að játa að þessi fundur
hefur ekki enn átt sér stað á grunni raun-
verulegra viðræðna. Þess vegna erum við
33