Teningur - 01.10.1989, Blaðsíða 17

menntaskóla í London. í vitund hinna
sögulausu nútíma unglinga sem hann
kennir hefur mannkynssagan sungiö
sitt síðasta vers og það eina sem
skiptir máli er Hér og Nú. En Tom
Crick hefur einnig verið sagt upp
störfum, því stjórnvöld vilja skera
niður sögu („are cutting down hi-
*" story“). Skólastjórinn Lewis, einnig
kallaður Lulu, segir að sagan, fortíðin,
komi framtíðinni ekki að neinu gagni.
En ekki nóg með það, því herra
Crick er einnig flæktur í aðra sögu
sem er sagan einsog hún gerist í
dálkum síðdegisblaðanna. Konan
hans hefur nefnilega brotið leikreglur
hvunndagslífsins, hefur rænt barni og
er orðin klikk. Sú klikkun hangir í rök-
fræði textans, á sér sína skýringu í
sögunni.
Þegar svo þar við bætist að þessi
sami Crick, sögumaðurinn sem
heldur þráðum sögunnar saman, á
sér einnig sína eigin sögu, - annars
vegar sína persónulegu þroskasögu
frá því hann var á sama róli og
nemendur hans og hins vegar sína
U fjölskyldusögu sem um leið er Eng-
landssagan síðustu aldirnar - þá
höfum við að mestu leyti þann kokteil
sem skáldsagan Waterland er hrist
saman úr.
Vegna þrýstingsins frá nemendum
sem vilja Hér og Nú, út frá stöðu hans
í skólanum og vegna málsins varð-
andi konu hans er sögukennarinn
neyddur til (og honum finnst það til-
valið) að horfa framhjá hinum stóru
atburðum um landvinninga, stríð og
efnahagsmál en líta þess í stað í eigin
barm, á sína eigin sögu, þar sem
einnig eru landvinningar, stríð og
efnahagsmál, bara á öðru plani, í
l smækkuðu formi.
„Þess vegna lokuðum við kennslu-
bókunum. Lögðum frönsku bylting-
una frá okkur. Þess vegna sögðum
við bless við þetta gamla útjaskaða
ævintýri með öll sín mannréttindi,
sínar stromphúfur, borðahnúta og
þnlitu fána, að ógleymdri hvínandi
fallexinni og þeirri sérkennilegu hug-
rnynd að þá hafi heimurinn öðlast nýtt
s. upphaf.
Eftir að hafa fundið smitandi ein-
kenni óttans hjá mínum ungu en á
engan hátt áhyggjulausu nemendum,
hóf ég mál mitt: Einu sinni var ..."
Þegar sögukennarinn lokar sögu-
bókunum og snýr sér á vit ævintýr-
anna og frásagnanna breytir sagan
með stóru essi, ef ekki um merkingu,
þá um áherslu: saga mannlífsins,
persónubundnar upplifanir og andinn
samofinn efnisþræðinum, allt verða
þetta aðalatriði á meðan hinir svoköll-
uðu stóru atburðir verða aukaatriði.
Allt í einu standa þeir andspænis
hversdagslífinu og þurfa jafnvel að
láta sér innskotssetningar nægja:
sem samanburður, mótsögn eða ekki
neitt.
Eða með öðrum orðum: til að segja
söguna innan frá, svo hjartsláttur
mannlífsins heyrist og viðburðirnir
njóti sín, er herra Tom Crick neyddur
til að sveifla kennarapriki skáld-
skaparins og gefa því sem er ósýni-
legt auga. Aðeins þannig fá einstakl-
ingarnir og persónurnar notið sín, -
jafnvel hagsagan verður að ævintýri -
enda skynjar maðurinn sig mun
fremur sem persónu í skáldsögu en
þátttakanda í mannkynssögu.
Þetta ætti að vera augljóst mál
íslendingum, öldum upp við íslend-
ingasögur, og má í því samhengi
benda á, einsog Halldór Laxness
gerir í Perónulegum minnisgreinum
um skáldsögur og leikrit, að forn
sagnritun stendur mun nærri nútíma
skáldsagnagerð en nútíma sagnfræði.
[ skáldskapnum er mikilvægi við-
burða nefnilega afstætt. Þar er hið
smáa og hið stóra jafn rétthátt. En
þetta sjónarhorn Grahams Swifts-að
láta sögukennara segja sögu sem um
leið og hún er ekki-sagan er sagan -
það felur ekki bara í sér greinarmun
og samanburð á sögu og frásögnum
heldur gefur það einnig tímaskyni og
siðfræði sögunnar athyglisverðar
víddir. Þannig er sagan ekki sögð í
„réttri “ tímaröð heldur út frá rökfræði
sem tengist sálarlífi persónanna og/
eða viðbrögðum nemendanna sem
eru að hlutsta á söguna.
í grófum dráttum er sagan á þrem
sviðum sem víxlast eftir því sem við
á: Hið fyrsta mundi vera fjölskyldu-
sagan með uppgang og hrun í þunga-
miðju sinni - hið mikla ættarveldi sem
rís en endar sem nokkrar bjórflöskur í
bakpoka vangefins pilts sem flýr burt
á skellinöðru og ölflaskan, tákn ættar-
veldisins, endar sem morðvopn.
Annað sviðið er síðan þroskasagan
sem um leið er sakamálasaga með
sektina í broddi fylkingar. Númer þrjú
er síðan samtímasagan, Hér og Nú
sögunnar, þar sem þær krossgötur
sem kennarinn stendur á og ótti
nemenda hans við gjöreyðingarstríð
vega salt.
IV
Það hefur verið sagt að skáldskapur-
inn hvíli ekki á neinni staðfastri visku
en andmæli þvert á móti allri slíkri
visku. Fremur en hinum stóra sann-
leik leitar skáldskapurinn að spurn-
ingamerkjunum. Skáldsagan Water-
land er uppfull af frjórri efahyggju og
einsog áður segir eru ekki margir
höfundar sem nota spurningamerkið
jafn oft og Graham Swift.
Einn kaflinn í bókinni heitir: Um
spurninguna hvers vegna? (About
the Question why) En spurningar og
innskotssetningar koma ekki í veg
fyrir þann stíllega þéttleika sem vel
má telja aðalsmerki enskra höfunda.
Nei, spurningarnar og efinn lýsa fyrst
og fremst hinni margræðu afstöðu
skáldskaparins til veruleikans.
Furður, fyrirboðar, fordómar, hjátrú
og yfirnáttúruleg fyrirbæri eru ekki
aðeins til skrauts heldur hluti af bygg-
ingu sögunnar; partur af heimsmynd
hennar ef svo má segja. Ættmóðirin
sér hlutina fyrir og er því lögð inn á
geðveikrahæli. En þeir sem í nafni
heilbrigðis og skynsemi leggja kon-
una inn á hælið fara í laumi eftir spá-
dómum hennar.
Fyrr í þessum pistli var minnst á
skyldleika sögunnar Waterland við
Midnight’s Children eftir Salman
Rushdie. Og um leið og hún er skyld
Midnight’s Children á hún fjöldann
allan af frændum og frænkum af meiði
prakkarasögunnar og grallararaunsæ-
isins. En Tom Crick, sögumaður Wat-
erland, greinir sig eigi að síður í mikil-
vægum atriðum frá Saleem Sinai í
15