Teningur - 01.10.1989, Blaðsíða 8

vísi. Hann sannfærir þig algjörlega um
það. Beckett á sitt eigið mál. Því til
grundvallar liggja sérstök málvísindi
sem aftur hvíla á skotheldri heimspeki.
Allt þetta kemur í Ijós í þrem fyrstu
setningunum. Þetta eru töfrar hans.
- Hvað viltu segja um áherslu síðari
ára á sjálfa frásögnina?
- Ég er hrifinn af því en samt mundi
ég setja hana í annað sætið. Það er
ekki bara sjálf sagan sem skiþtir máli
heldur líka krafturinn sem liggur á bak
við það að segja hana vel. Á þessu
sviði gilda nokkrar gullnar reglur, sem
meira að segja Aristoteles skildi.
- En vanmeíurðu ekki sjálfan kjarna
sögunnar? Jafnvel þó þú sért flinkur
sögumaður - kunnir reglurnar ef svo
má að orði komast - byggist jú allt á
því að þú hafir rétta efniviðinn í hönd-
unum?
- Því get ég verið sammála. Þegar
þú byrjar að skrifa eru það oft ótal
hugtök eða sértækar hugmyndir sem
þú ætlar að vinna út frá. Þessar hug-
myndir eru oft að hluta til persónuleg-
ar. Þess vegna leitarðu að sögu sem
gefur þeim „dulrænt" gildi fyrir
umhverfið og tímann. Hið sértæka
verður að finna hlutstæðan efnivið.
- Geturðu bent á skáldsögu sem
inniheldur óvenju góða frásögn?
- Þetta er ein af ástæðunum fyrir því
að ég dáist að bókinni Miðnæturbörn
eftir Salman Rushdie. Hann notfærir
sér gamla hugmynd, nefnilega þá að
hópur fólks sem fæðist á sama augna-
blikinu hljóti að eiga eitthvað sameig-
inlegt. í bókinni tengist þetta augna-
blik tilurð Indlands. Á þann hátt opnar
Rushdie leið að sögum fjölmargra
einstaklinga sem eiga sér þann helgi-
dóm sameiginlegan að vera fædd
sama daginn og öll gædd yfirnáttúru-
legum hæfileikum. Þessi börn eigaað
skaþa nýtt land og nýjan draum,
byggja nýjan veruleik, ef svo má
segja. Það gerist firnamargt í þessari
skáldsögu en þetta er hinn snilldarlegi
grundvöllur Rushdies: hin magnaða
saga sem leysir ímyndunaraflið úr
læðingi, goðsögn sem hrindir ótal
frásögnum af stað. Á þann hátt verður
verkefnið sem hann setur sér - hvað
varð um Indland? - enn skýrara.
- Gerirðu einhverja sérstaka kröfu til
mannlýsinga í skáldsögu?
- Eitt af því sem modernisminn hefur
kennt okkur er að huglægnin í skáld-
skapnum þarf ekki endilega að búa í
persónunum; hún getur einnig búið í
sýn höfundarins sem þar með verður
eins konar persóna. Einsog Marcel í
Leit að glötuðum tíma. Innst inni er
þetta saga um vitund einstaklings
sem óhjákvæmilega er vitund
höfundarins. Þetta moderníska ferli
hefur breytt skynjun okkar á persónu-
sköpun í skáldsögu. í dag er alveg
eins hægt að tala um sálfræði rithátt-
arins einsog sálfræði sögupersón-
anna.
- Hver er flóknasta og aðdáunar-
verðasta persónan í tuttugustu aldar
skáldsögunni?
- Ég mundi segja Molly Bloom. Síð-
asti kaflinn í Ulysses eftir James
Joyce er stórkostlegasta lýsing sem
til á huga einnar manneskju í fagur-
bókmenntunum. En það sem kalla
mætti „veikar persónur" er að mínu
mati oft ekki síður minnisstæð
persónusköpun, svona persónur sem
eru næstum því ekki til staðar.
- Einsog?
- Einsog Jósep K. Á vissan hátt er
honum aldrei lýst í Réttarhöldunum.
Það sem á vegi hans verður er svo til-
viljunarkennt að hann verður aldrei
alveg til sem manneskja af holdi og
blóði. Hann er bara bókstafur. En ein-
mitt á þann hátt stendur hann sem
fulltrúi mannlegra örlaga. Á þann hátt
gerir Kafka hann að ógleymanlegri
persónu.
- Er sálræn persónusköpun á
undanhaldi?
- Ég held að það hafi orðið sterk til-
hneiging í þá átt að horfa á söguper-
sónur utan frá. Þar koma til áhrif frá
kvikmyndum og sjónvarpi. í þeim
miðlum er alltaf horft á fólk utan frá.
Það er alltaf myndavél sem horfir á
persónu. Það er erfitt að fá myndavél-
ina inn fyrir augað. Mikið af nútíma-
bókmenntum virðist, ef svo má segja,
skráðar út frá stöðu myndavélarinnar.
- Hvaða áhrif hefur sjónvarpið á rit-
höfunda í dag?
- Aðstæðurnar á Englandi eru svo-
lítið sérstakar vegna þess að hér
leggur sjónvarpið mikla áherslu á leik-
verk í háum gæðaflokki. Þess vegna
laðast margir rithöfundar að þessari
grein, eða þeir skrifa einnig fyrir
sjónvarp. í þessu ferli læra þeir margt
sem kemur þeim á óvart. Margt af því
sem hægt er að gera í skáldsögu er
alls ekki hægt að gera í sjónvarpi. En
það er líka ýmislegt sem hægt er að
gera í sjónvarpi sem þú vissir ekki að
hægt væri að gera í skáldsögu.
- Geturðu lýst þessu nánar?
- Þegar þú skrifar sjónvarpshandrit
ertu í rauninni að gefa fyrirskipanir um
hvernig ákveðinni fjárupphæð skuli
varið. En í skáldsögunni ertu algjör-
lega frjáls; aðeins þitt eigið höfuð
setur þér takmörk: þú getur ferðast
hvert sem er, haft jafn margar per-
sónur og þú vilt, skaþað það sem þér
sýnist: kínamúrinn, frönsku bylting-
una. Ekkert vandamál, enginn kostn-
aður. En því er þveröfugt farið með
sjónvarpsmyndagerð. Hvað eftir
annað þarftu að umturna og breyta
handritinu. Þú Sþyrð þig hvers vegna
þetta á að vera svona, Þú verður að
geta réttlætt hvert smáatriði. Þetta
gerirðu líka í skáldsögu en þar er
engin fjárhagsrammi sem neyðir þig
til að sþyrja: Er þessi persóna nauð-
synleg? Annað er að sjónvarpið
stjórnast af mjög „hraðvirkri mál-
fræði“ og frásagnaraðferðin breytist
frá ári til árs, þú verður að fylgjast með
tækninni og geta breytt henni í stíl. En
mestu máli skiptir að margt af þessu
má laga að skáldsögunni. Sem skáld-
sagnahöfundur getur það verið þér
gríðarleg stoð að vinna við sjónvarp.
Þú stendur frammi fyrir nýjum spurn-
ingum, nýjum tæknilegum hugmynd-
um. Oft þarftu að hraða atburðarrás
frásagnarinnar. Það verður auðveld-
ara fyrir þig að skipta á milli sviða. Þú
kemst að því að fólk er klárara en þú
heldur. Þú þarft ekki að útskýra allt.
- Hvernig lítur þú á þróun gagnrýn-
innar eftir stríð?
- Þegar ég var við nám skipti raun-
sæið miklu máli og hin siðrænu gildi í
bókmenntunum, menn einsog F.R.
Leavis í Englandi og Lionel Trilling í
Bandaríkjunum. Þetta var einnig tími
6